Психологиядағы жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі

ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУ МӘСЕЛЕСІ

Сыздыкова А.Ж.

магистрант, Торайғыров университеті, Павлодар қ.

Түйін. Мақалада адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі қарастырылады. Отандық және шетелдік психологиядағы осы мәселе бойынша ғалым-психологтардың пікірлері келтірілген. Мақалада жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу және жалпы қоғамның дамуы арасындағы байланысты негіздейтін ғалымдардың тұжырымдамалары қарастырылады. Сондай-ақ, өзін-өзі тәрбиелеудің әлеуметтік дамудың мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес "мен-шынайыдан" "мен-мінсізге" дейінгі тұлғаның дамуына әсері.

Түйін сөздер. Өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі тану, өзін-өзі дамыту, өзін-өзі анықтау, әлеуметтік сәйкестілік.

Өзін-өзі тану және өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі адамзат өркениетінің бүкіл өмірінде философтардың, ойшылдардың, ақындар мен жазушылардың санасын қамтыды. Гераклит, Демокрит, Сократ, Платон, Аристотель, Сенека – олардың барлығы адамның өмірінің мәнін табуға тырысты, оның тағдырын ғаламның жалпы барысында орындылығы тұрғысынан қарастырды. Өзгерістерге ұшырап, үнемі дамып келе жатқан өзін-өзі тәрбиелеу идеясы бүгінгі күнге дейін сақталды, өзінің өткірлігі мен өзектілігін жоғалтпады. Семушкин А.В. атап өткендей, "Өзін-өзі тәрбиелеу идеясының дамуы өзін-өзі танудың бір деңгейінен екіншісіне ауысқан кезде дамиды, танымастай өзгереді, бірақ сабақтастық туралы ой әрқашан сақталады" [1, 45 б].

Өзін-өзі тәрбиелеуді түсіну үшін оның жалпы тәрбиемен және біліммен байланысын қарастыру маңызды әдіснамалық мәнге ие. Бұл байланысты анықтаудың бастапқы нүктесі, біздің ойымызша, тұлғаның әлеуметтенуі сияқты құбылыстың табиғатын ашу болып табылады. Адамның тірі жан ретіндегі ерекшелігі-алдыңғы ұрпақтардың тәжірибесі оған мұра болып табылмайды, бірақ адамдармен және өз қызметімен өзара әрекеттесу процесінде алынады. Адамда арнайы Мәдениет және мәдениетке қарсы гендер жоқ. Әрбір адам адам тәжірибесін өмір бойы ғана үйренеді. Жеке адамды өмірінің кез-келген кезеңінде кез-келген тәжірибемен таныстыру әлеуметтену деп аталды. Ол стихиялық және саналы түрде жүзеге асырылуы мүмкін. Тәжірибе-бұл ана мен рухани құндылықтар мен құндылықтарда анықталған барлық білім мен сезімдік идеялар, сондай-ақ адамдардың алға қойған мақсаттары мен оларға жету жолдары. Тәжірибе оң және теріс болуы мүмкін. Осы тәжірибені (білім, нормалар, мінез-құлық үлгілері және т.б.) игеру арқылы жеке адамдар қоршаған ортамен өзара әрекеттеседі және қоғамда бар қатынастарды қайталайды (қоғамға біріктірілген).

Қазіргі уақытта ғалымдар Әбілханова К.А., Ананьев Б. Г., Анцифирова Л. И., Бодалев А. А., Ведерникова Н. Е., Вернадский В. И., Выготский С. Л., Донцов И. А., Елканов С. Б., Леонтьев А. Н., Ломов Б. Ф., Маралов В. Г., Орлов Ю. М., Петренко В. Ф., Рубинштейн С. Л., Спиркин А. С., Смирнов А. А., Чеснокова И. И., Шибутани Т. және т. б. өзін-өзі тәрбиелеуді қоғамның дамуымен тығыз байланысты процесс ретінде қарастырады, бұл мінсіз әлеуметтік жүйеге ұмтыла отырып, адамзат кемелді тұлғаларды тәрбиелеуі керек дегенді білдіреді. И. А. Донцовтың пікірінше, өзін-өзі тәрбиелеусіз жеке тұлғаны қалыптастыру толық және толық бола алмайды. Өзін-өзі тәрбиелеу адамның даму факторы ретінде оқшауланбайды, тек қоғам өмірімен өзара әрекеттесуде [2]. В. И. Вернадский өзін-өзі тәрбиелеу тек қоғамның дамуына, адамзатты толғандыратын негізгі проблемаларға байланысты жүзеге асырылады және жеткілікті түрде түсінілуі мүмкін деп санайды [3]. Елканов С. Б. өзінің жеке басын жасаушы және тарихты жасаушы адам екенін айтады [4]. Өзін-өзі тәрбиелеу мәселесіне мұндай көзқарас белсенді өмірлік ұстанымға ие адам өзінің жеке басын әлеуметтік дамудың мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес "мен-шынайыдан" "мен-мінсізге" айналдыратынын білдіреді.

Жеке тұлғаның әлеуметтенуіне қарама-қарсы нәрсе-оның даралануы, оның табиғи және қоғамда қалыптасқан ерекшеліктерімен анықталатын игерілген тәжірибеге таңдамалы көзқараспен көрінеді. Егер адамның әлеуметтенуі оның даралануымен делдал болмаса, онда оның иесізденуі, орташалануы орын алады, ол "бәрі сияқты болады".

Жеке тұлғаны саналы әлеуметтендірудің негізгі формасы-әлеуметтік институт ретінде білім беру (кең мағынада білім беру). Оның мақсаты-жаңа ұрпақтың барлық өкілдерінде белгілі бір сана мен белгілі бір қасиеттер жиынтығын қалыптастыру, әлеуметтенушілерді әртүрлі қызмет түрлерінің субъектілеріне, соның ішінде өзін-өзі тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу субъектілеріне айналдыру үшін қажет.