Өсімдіктерді биоиндикатор ретінде пайдалану

1.2. Өсімдіктерді биоиндикатор ретінде пайдалану

Өсімдіктер-басқа биотикалық компоненттердің өмірлік белсенділігін қамтамасыз ететін биогеоценоздың маңызды құрамдас бөлігі болып

табылады. Қоршаған ортаның әртүрлі факторларының әсерінен өсімдіктердің өзгеруі жалпы биогеоценоздың жағдайына әсер етеді, нәтижесінде диагностикалық белгілер ретінде қолдануға болады.

Өсімдіктерді қоршаған ортаның ластануына сезімтал организмдер ретінде пайдалану ежелгі ғасырларда қалыптасқан. Алғашқы бақылауларды ежелгі ғалымдар жасаған: олар өсімдіктердің сыртқы түрінің олардың өсу жағдайымен байланысына назар аударған.Біздің елімізде өсімдіктерді биоиндикациялық қолданудың негізін қалаушы, топырақ пен жер асты жыныстарының қасиеттерін өсімдіктердің даму ерекшеліктері мен өсімдік жамылғысының құрамы бойынша бағалаған, сөзсіз-Карпинский болды. [58]. Фитоиндикация, биоиндикация бағыттарының бірі ретінде XIX ғасырда қалыптасты.Жер асты суларының тереңдігін, тұздануды, геохимиялық ауытқуларды және т. б. анықтау үшін практикалық мәселелерді шешу қажеттілігіне байланысты. өсімдіктердің көмегімен барлық табиғи орталарға биоиндикация жүргізуге болады. Индикаторлық өсімдіктер топырақтың механикалық және қышқыл құрамын, олардың құнарлылығын бағалау кезінде қолданылады. Ылғалдану және тұздану дәрежесі, жер асты суларының минералдану дәрежесі және атмосфералық ауаның газ тәрізді қосылыстармен ластану дәрежесі, сондай - ақ су объектілерінің трофикалық қасиеттері және олардың ластау дәрежесі анықталған кезде, мысалы, топырақтағы қорғасын құрамы феску түрлерімен көрсетіледі; мырыш шегіргүл, ярутка түрлері; мыс және кобальт-шайырлар, көптеген дәнді дақылдар мен мүктер. Сезімтал фитоиндикаторлар ауада немесе топырақта ластаушы заттың болуын ерте морфологиялық реакциялармен көрсетеді-жапырақ түсінің өзгеруі (хлороздың пайда болуы; сары, қоңыр немесе қола түсі), некроздың әртүрлі формалары, жапырақтардың мерзімінен бұрын кебуі және құлауы. Көпжылдықтарда ластаушы заттар мөлшері, пішіні, мүшелер саны, қашу,өсу бағыты немесе құнарлылықтың өзгеруіне әкеледі. Фитоиндикация жеке Ингредиенттерге сезімтал түрлердегі өсімдіктердің реакциясы немесе өсімдік денесінде зиянды заттардың жиналуы арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Сондықтан өсімдіктер арасында қоректік заттарға жоғары сезімтал биоиндикаторлар мен сақтау биоиндикаторлары ерекшеленеді. Соңғы онжылдықтарда отандық және шетелдік авторлар өсімдіктер тіршілігінің әртүрлі аспектілеріне антропогендік әсерді зерттеу бойынша нақты көлемді 13 материал жинақтады.

Диагноздың тиісті әдістерін қолданбай өсімдіктердің әртүрлі стресстерге төзімділігін зерттеу мүмкін емес. Қазіргі уақытта тұрақтылықты бағалаудың бірнеше жанама әдістері әзірленді: әртүрлі масштабтар мен өсімдік категорияларын қолдана отырып визуалды әдіс [36], биохимиялық әдіс [28], тұқым өну әдісі [20,21], жасанды өсімдіктер әдісі [15], жылдық сақинаның макроқұрылым элементтері мен магистральды пропорциялар [19] және басқа әдістер. Атмосфералық ластағыштардың өсімдіктерге әсерін бағалаудың ботаникалық, физиологиялық-биохимиялық, морфо - биометриялық, биофизикалық, дендрохронологиялық, популяциялық және биогеоценотикалық әдістері және ауа тазалығының биоиндикациясы жасалды. Көбінесе биоиндикация үшін өсімдіктің өсуі мен дамуының әртүрлі ауытқулары қолданылады, жалпы заңдылықтардан ауытқу. Көптеген зерттеушілер гигантизм мен ергежейлілікті деформация деп санайды. Мысалы, топырақтағы артық мыс Калифорния көкнәрінің мөлшерін екі есе азайтады, ал қорғасынның көп болуы шайырдың ергежейлілігіне әкеледі.

Биоиндикация құбылыстары өсімдіктердің әртүрлі деформациясына қызығушылық тудырады :

а. фасциация-лента тәрізді тегістеу және сабақтарды, тамырлар мен педункулаларды салыстыру;

б. стамендер жапырақшаларға айналатын гүлдердің Терри гүлдері;

в. пролификация - соцветия гүлдерінің өнуі;

г.асцидия - ламелла жапырақтары бар өсімдіктердегі шұңқыр тәрізді, шыныаяқ тәрізді және құбырлы жапырақтар;

 д. редукция - өсімдік мүшелерінің кері дамуы, дегенерация;

е. филодиялық стамендердің түзілуі. - жапырақ пышағының жіп тәрізді формасы; оларды жалпақ жапырақ тәрізді түрге айналдыру.