Қаржы нарығының тиімділігі

Эссе

«Қаржы нарығының тиімділігі»

В.Шарп айтқандай, «тиімді нарық – бұл әрбір бағалы қағаздың бағасы әрқашан оның инвестициялық құнына тең болатын нарық». Қаржылық экономиканың орталық элементі Фаманың еңбегінде алғаш рет нақты тұжырымдалған «нарық тиімділігі туралы гипотеза» болып табылады. Егер бұл гипотеза дұрыс болса, онда қаржы нарығында ойнау арқылы тәуекелсіз пайда алу мүмкін емес. Сонымен, нарық тиімділігі дегеніміз не? Бұл барлық материалдық ақпарат бағалы қағаздардың нарықтық құнында көрініс табады деп болжайтын гипотеза. Тиімді қаржы нарығы - бұл активтің бағасы ол туралы барлық қолда бар ақпаратты тез, ұтымды және толық көрсететін нарық. Қандай нарықты тиімді деп санауға болады? Егер активтер бағасы жаңа ақпаратқа жылдам әрекет етсе, капитал нарығы тиімді болады. Кейде мұндай анықтаманы дұрыс емес деп айтады, бұл тек нарықтың ақпараттық тиімділігін білдіретінін айтады. Неліктен нарық тиімді болуы керек? Менің ойымша, оған үш себеп бар. Қандай?

Біріншіден, нарықта бәсекелес және тәуелсіз инвесторлардың үлкен саны бар, олардың әрқайсысы активтерді дербес талдайды және бағалайды. Екіншіден, жаңа ақпарат нарыққа кездейсоқ түседі. Үшіншіден, бәсекелес инвесторлар активтердің бағасын келіп түсетін ақпаратпен тез сәйкестендіруге тырысады. Осылайша, абсолютті тиімді нарықтардың болуы туралы гипотеза теориялық тұрғыдан мінсіз, бірақ тәжірибеде әрқашан қолданыла бермейді. Өйткені бүкіл әлем бойынша  мыңдаған адамдар нарықты «жеңіп алу», яғни арзанырақ сатып алып, қымбатырақ сатумен ғана айналысады. Дегенмен, олардың кейбіреулері мұны жақсы жасайды. Теорияны практикамен үйлестіруге нарықтық тиімділіктің бірнеше дәрежесін бөлу ықпал етеді – күшті, орташа және әлсіз. Мысалы, Фама ақпараттық тиімділіктің үш формасын бөлуді ұсынды: «Қаржы нарығының тиімділігінің әлсіз формасы бағаның тарихи деректерін пайдалану кезінде артық пайда алудың мүмкін еместігін білдіреді. Тиімділіктің орташа нысаны тек тарихи деректерді ғана емес, сонымен қатар қазіргі уақытта барлық қолжетімді қоғамдық ақпаратты пайдалану кезінде жақсы болжам жасау мүмкін еместігін білдіреді.

Қазақстандық қор нарығы кем дегенде әлсіз нысанда тиімді ме? Бұл сұраққа әр түрлі жауап беріледі. Кейбір зерттеушілер біздің қор нарығымыз ешқашан тиімді болмағанын айтады. 2015 жылғы DJIA статистикасына қарасақ, соңғы жылдары Америкада байқалмаған капиталдандырудың құлдырауы болды. Егер қазақстандық биржалардың орташа ақпараттық тиімділігі тұрғысынан қарайтын болсақ, онда қызықты қорытынды шығады: екінші дүниежүзілік соғыс, ұлы депрессия, Кариб дағдарысы және ХХ ғасырдағы басқа да апаттар американдық нарық үшін, айталық, біздің экономикамызға қарағанда, ақпараттық тұрғыдан көп "оқиғаларға" толы болды. Сондықтан қазақстандық қор нарығында баға белгілеу тиімділігінің орташа және одан да күшті нысанының бар екендігін дәлелдеуге батылдардың аз болуы таңқаларлық нәрсе емес. Бірақ баға өсімінің тек тәуелсіздігін талап ететін тиімділіктің әлсіз түрін дәлелдейтін зерттеулер өте көп.