Қазақ фольклорындағы ат бейнесі

                Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті

  РЕФЕРАТ

Тақырыбы: Қазақ фольклорындағы ат бейнесі

                                                          Орындаған:Айбекқызы Г.

                                                         Тексерген:Даутова Г.

                                        МАЗМҰНЫ:

1. ЭПОСТЫҢ ӘРҚИЛЫ ЖАНРЛАРЫНДАҒЫ АТ ОБРАЗЫ

1. АТ БЕЙНЕСІНІҢ САЛТТЫҚ-ҒҰРЫПТЫҚ БАСТАУЛАРЫ

1. ШАМАНИЗМНІҢ ЭПОСТАҒЫ АТ БЕЙНЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА ӘСЕРІ

      ҚОРЫТЫНДЫ

1.Эпостың әрқилы жанрларындағы ат образы

Эпостық материалды зерттей отырып басты анықталған нәрсе-ат бейнесінің слмадалуы эпостың жанрына байланысты болуы.Себебі әр жанрдың өзіндік көркемдік құралды қолдануда көптеген ерекшеліктері бар. “Кез келген фольклорлық шығарманың толық мәнін жанрсыз ажырату мүмкін емес. Жанрлар бұл-ұжымның тарихи санасының көрініс табуының заңды формасы,оның арихи жадын сақтап қалудың,тарихи мақсаттарды жүзеге асырудың өзіндік формасы.”-деп Б.Н. Путилов тұжырымдайды.

Синкреттік,мифтік-ертегілік,архаикалық эпостық жанрдағы ертегілер ішіндегі соңғы жанрда ат бейнесі ерекше күшке ие,құдіреті бар жан иесі ретінде суреттеледі.Халықтық,этникалық тұрғыдан қалыптасқан қаһармандық ертегілерде аттың архаикалық эпостағы образының кішкене бөлігі сақталып,сенімді,адал,мейірбан сынды жақсы моральдық қасиеттерге эпостың асқақ тұлғасы ретінде суреттеледі.

Ал лиро-эпостық яғни, ғашықтық сарынындағы ертегілерге келетін болсақ ат образның өзін бірнеше топтарға бөлу керек,өйткені бұл жанрдың сюжеттік құрамы біркелкі емес. “Қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі бай саланың бірі-лиро-эпос.Бұған жататын нұсқаларды негізгі үш топқа бөлуге болады.Біріншісі-ел арасында көп тараған,ерте кезде қағаз бетіне түсіп,азды-көпті баспа жүзін көрген шығармалар,екіншісі-халықтың арасында біраз тараса да,баспа жүзін көрмеген нұсқалар,үшіншісі-шығыс әдебиетінен келген қиссалар”-деп Ы.Дүйсенбаев жіктеген болатын.

Фабулалық төркіні шығыстан болатын лиро-эпостарда ат образы сирек тіпті мүлде кездеспейді десек те болады.Мысалы, “Сейпілмәлік” атты көлемді эпоста “Қуанғаннан Қасым хан ат келгенше”деген жолдарда ғана жылқының көлік қызметіне тоқталып қана қойған. Сонымен қатар аталған эпостағы қаһарман-Сейпілмәліктің қазақ батырларынан едәуір айырмашылығы бар Қазақ батырлары қиындық түссе айбарланыпкүресетін болса,Сейпілмәлік зар жылай бастайды. Бұдан біз ат бразы мүлде кездеспейтін эпостарға шығыс еледерінен келген ғашықтық жырлардың жататындығын байқаймыз.

Ал көшпелі елдерде кең тараған жырларда,қазақ эпостпрында ат кеңінен суреттеледі. Мысалы, “Қозы Көрпеш-Баян сұлу”жырының ең көне нұсқасы батырлық жырға көбірек келеді және ат образы жақсы сомдалған. Кекілінің қылын тұтқанда қаһарман аттың пайда болуының өзін алсақ болады. “Айман-Шолпан”жырында ат бейнесі көлік ретінде суреттеледі.Өйткені бұл жыр барынша реалисттік лиро-эпостық жыр болып табылады,сол үшінде, жылқы төрт-түлік мал ретінде суреттеліп,атқарылатын қызметтеріне тоқталады.

қайыңдар»,«Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырында кездеседі. «Қозы Көрпеш пен Баян сұлудың қабіріне жыл сайын екі тал қызыл гүл өсіп шығып, бір-біріне қауышпақ болады.Бұл Қозы мен Баян, ал ортасына қара тікенек өсіп, бұларға қадалып, солдырады. Ол қара тікен-Қодар екен» деген аңыз бар.

Қуаң далада мал өсірумен айналысатын қазақ пен моңғол халықтары тек қана өз өлкесінде өсетін белгілі ағаштар мен шөптерді аңызға қосып, ерекше ардақайтаған. Түрік-моңғол халықтары, жер емген егінші халықтардағыдай, өсімдіктер туралы «өлу - қайта тірілу»мотивінде мифтер айтып, маусым сайын ырым-жырымдар жасамайды да.Әйткенмен, біздегі өсімдіктің жаратылуы туралы этиологиялық мифтер элемдік мифологиянын аумағынан алшақтап кетпейді.

2.Ат бейнесінің салттық ғұрыптық бастаулары

Эпостағы ат образының генезисінің тарихи-диахрондық қалыптасуына назар аударсақ:қиял-ғажайып ертегілерде, эпоста ат образы екінші басты қаһарман ретінде суреттеледі. Бірақ бұл жайттың өзі бірден орын алмаған ең алдымен олар екі дүние арасындағы тасымалдаушылар-құс,от,жылан ретінде суреттелген.