Абай философиясындағы адам мәселесі

Абай философиясындағы адам мәселесі

Кейінгі кезде кейбір ғалымдар Абайдың «толық адам» іліміне ерекше көңіл бөле бастады. Баспасөз беттерінде бұл туралы түрлі ойлар айтылып жүр. Мысалы, абайтанушы Мекемтас Мырзахметов «Бүкіл оқу орындарындағы тәлім-тәрбие беретін оқулықтар Абайдың «Толық адам» ілімі негізінде қайта жазылуы тиісті. Бұл рухани қажеттілік» – дейді. (г. Қазақ әдебиеті. 4.08.2017 ж.) Жақсы айтылған. Бірақ бұл айтылғанды дұрыс қабылдап, дұрыс іске асыру үшін әуелі бұл мәселенің мән-мәнісін түсініп, анығына барып алу керек. Абай ілімі бойынша, әуелі «жарым адамнан» «адам» сатысына көтеріліп, сонан кейін ғана «Толық адам» сатысына жетуге болады. Бұл саты – көпшілік қауым көтеріле алмайтын, тек қана ұмтылатын меже, рухани жаңғырудың нысанасы ғана. Ерекше қасиеті бар адамдар ғана көтерілетін өте жоғары деңгей.

Барлық iс-әрекетiн, ақыл-санасын, ғұмырын Жаратушыны ләззаттандыруға арнаған адам ғана кемелдiктiң шыңына жете алатынын Абай былай деп бiлдiредi: «Ендi бiлiңiздер, ей перзенттер! Құдай тағаланың жолы деген жол Алла тағаланың өзiндей ниһаятсыз (шексiз, өлшеусiз) болады. Оның ниһаятына ешкiм жетпейдi. Бiрақ сол жолға жүрудi өзiне шарт қылып кiм қадам басты, ол таза мұсылман, толық адам делiнедi». Осылай Абай толық адамның негізгі шартын береді. Ол шарт – Құдай тағаланың шексіз жолында жүруді өзіне шарт қылып қадам басу. Абай сопылық философиядан алынған «толық адам» түсiнiгiн осылай деп бередi.

Бұл түсiнiктен Құдай тағалаға жетудегi шексiз жолға түсудi өзiне шарт қылған адамды ғана «толық адам» деуiмiзге болатынын бiлемiз. Бұл тұжырымды әуелi әл-Ғазали берiп, артынан «толық адам» (әл-инсан әл-камил) деген сөздi Ибн әл-Араби алғаш рет қолданғаны белгiлi. Бұл туралы зерттеушi В.В.Наумкин әл-Ғазалидiң «Воскрешение наук о вере» атты еңбегiне жазған түсiндiрмесiнде былай дейдi /2/:

«Өзiнiң ең жоғарғы дәрежесi Құдаймен байланысу болып табылатын, оны өмірдiң басты мақсаты ретiнде қабылдайтын толық адам идеясымен әл-Ғазали мұсылман мистикасындағы бүкiл бiр дәстүрдiң iргетасын қалаушысы болды. Бұл дәстүр әл-Джили (парсы сопысы, 1366-1406 жылдары өмір сүрген) «Толық адам» /әл-инсан әл-камил/ атты еңбектiң авторы мен Ибн әл-Арабидiң (сопы, 1165-1240 жылдары өмір сүрген) шығармаларында өте айқын көрiндi».

Жәлел-ад-дин Руми толық адамдарды адамзаттың бiрiншi қатарына қойып, оларды Абсолюттiк ақиқатқа толық берiлгендiктен, заттық әлем ықпалынан құтылғандар деп есептейдi /5/. Олар сырт көзге қатардағы адам тәрiздi, бiрақ шын мәнiнде барлық құмарлық, ниет, ашу-ыза, өсек-аяңнан толық арылған перiштелер қатарына жатады. Олар жетiлудiң жоғары деңгейiнде тiптi аскеттiктi, елден бөлектенудi, барлық күрес түрлерiне де көңiл бөлмей, ықпал атаулыдан мүлдем арылады.

Енді «Адам» мен «толық адамның» айырмашылығына келейік. Олардың айырмашылығы үлкен. Ол айырмашылық иманның деңгейімен анықталады. Екеуінде де иман бар. Бірақ әртүрлі. «Адам» күнәлі істер жасамаса, ал «толық адам» оған қоса бұрынғы істердің күнәсін де жояды. Осылай ол толық тазару жолына түседі. «Адам» – фәни өмірде оянып, көзі ашылған, ал «толық адам» – бақи әлемде оянып, көзі ашылған. Ол енді әулиелікке аяқ басты.

«Адамның» иманы әлсіз, тұрақты емес. Кейде тән құмары жеңгенде адам рухани болмысын ұмытып фәни өмірге беріліп кетеді. Ал «толық адамның» иманы берік, оған ешқандай бөгет жоқ. Ол рухани жаңғыру арқылы Түп Иеге қайтуға толық берілген. Иманы толық. Осыған байланысты «Адам» мен «Толық адамның» рухани дәрежесі ғана емес, мақсаттары мен өмірге көзқарастары да бөлек. «Адам» Абайдың екінші сүюіне «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» деген адамзатты сүю қағидасына ұмтылады. Данышпан оларды «Біріңді, қазақ, бірің дос көрмесең, істің бәрі – бос» деп бірлікке, өзара сүйіспеншілікке үйретеді. Ал «толық адам» үшінші сүюге Алланың Өзін сүюге ұмтылады. Оларға Абай «Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті» қағидасын береді. Бұл таза рухани деңгей.