Абай философиясындағы адам мәселесі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: «Абай философиясындағы адам мәселесі»

                                                Студент: Мустанов М

                                                   Оқытушы:  Мухабаев Н

Алматы, 2025

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе
2. Абайдың адам туралы көзқарасы
3. Адамгершілік және мораль мәселесі
4. Еңбек пен ізденіс – адамның дамуының негізі
5. Қорытынды
6. Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Абай Құнанбайұлы – қазақ халқының рухани мәдениетінің аса көрнекті өкілі, ұлы ақын, ойшыл, ағартушы және қазақ философиясының негізін қалаушылардың бірі. Оның шығармашылығы – терең даналыққа, адамгершілікке, моральдық-этикалық құндылықтарға, білім мен ғылымға деген ұмтылысқа негізделген. Абай тек ақын ғана емес, сонымен қатар ұлттық философиялық ойды жаңа деңгейге көтерген тұлға болды. Оның философиясының негізінде адам және оның рухани жетілуі туралы мәселелер кеңінен қарастырылады. Абай өз заманында қазақ қоғамының әлеуметтік жағдайына, мәдениеті мен тұрмысына терең үңіліп, халықтың дамуын тежейтін кемшіліктерді сынға алды. Ол білімсіздік, жалқаулық, надандық, әділетсіздік сияқты мәселелерді өткір көтеріп, оларды еңсерудің басты жолы ретінде білім мен еңбекті алға тартты. Абайдың философиясында адам мәселесі ерекше орын алады. Ол адамды ең жоғарғы құндылық ретінде қарастырып, оның ақыл-ойы, рухани кемелдігі, еңбекқорлығы мен адалдығы арқылы өзін-өзі жетілдіре алатынын баса айтты. Оның ойынша, адам кемелдікке ұмтылу арқылы ғана нағыз адам болып қалыптасады. Абай философиясының негізгі бағыттарының бірі – "Толық адам" ілімі. Бұл ілімнің мәні – адамның жан-жақты дамуы, оның жүрек, ақыл және қайрат секілді үш қасиетті тең ұстауы. Ақынның пікірінше, адам толыққанды жетілуі үшін тек бір ғана қасиетті дамытып қою жеткіліксіз. Ақыл – білім мен ғылымды тану үшін керек, жүрек – мейірімділік пен адамгершіліктің негізі, ал қайрат – осы қасиеттерді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін күш. Егер адам осы үш қасиетті үйлесімді түрде дамытса, онда ол нағыз кемел адам бола алады. Бұл идея Абайдың көптеген шығармаларында көрініс тапқан.

Сонымен қатар, Абайдың философиясында адамгершілік және мораль мәселесі ерекше орын алады. Ол ар-ұят, әділеттілік, адалдық, мейірімділік секілді адамдық қасиеттерді жоғары бағалайды. Оның көзқарасы бойынша, адам баласы тек материалдық игіліктерді көздемей, рухани жетілуге де ерекше мән беруі тиіс. Абайдың адамға деген көзқарасы гуманизммен, адамға деген терең сүйіспеншілікпен астасып жатыр. Ол адам бойындағы жағымсыз қасиеттерді – жалқаулық, мақтаншақтық, көрсеқызарлық, күншілдік және бос сөзге әуестікті қатты сынға алып, адамдарды адал еңбек етуге, білім алуға, өзін-өзі жетілдіруге шақырды. Абайдың философиясында білім мен еңбектің рөлі ерекше маңызды. Ол адамды дамытатын, кемелдікке жеткізетін басты құрал – білім мен ғылым деп есептеді. Оның шығармаларында «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр» секілді өлеңдері арқылы жастарды оқуға, ғылымды игеруге шақырады. Абай өз заманындағы қазақ қоғамының білімге немқұрайлы қарауын қатты сынға алып, «білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады» деген қағиданы ұстанған. Ол білім алу тек қана жеке адамның дамуына ғана емес, бүкіл қоғамның алға жылжуына ықпал ететінін түсінді.

Абай философиясында еңбек пен адалдық мәселесі де маңызды орын алады. Ол еңбексіз өмірдің мәні жоқ екенін айтып, кез келген адам маңдай терімен еңбек етіп, адал табыс табуы керектігін насихаттайды. Оның «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» деген сөзі осы ойды айқын білдіреді. Абай адам еңбексіз жетістікке жете алмайтынын, бос өмір сүру адамды рухани тоқырауға ұшырататынын жақсы түсінді. Абайдың философиясы қазақ халқының ұлттық сана-сезімін оятуға, жастарды дұрыс жолға бағыттауға үлкен ықпал етті. Оның ойлары бүгінгі күнде де өз маңызын жойған жоқ. Бүгінгі қоғамда да Абай көтерген білімсіздік, жалқаулық, әділетсіздік сияқты мәселелер өзектілігін сақтап келеді. Сол себепті, Абайдың адам туралы ойлары қазіргі заман үшін де маңызды және құнды болып қала береді. Қорыта айтқанда, Абай философиясы – адамгершілікке, білімге, еңбекке, әділеттілікке негізделген кемел ой жүйесі. Ол тек өз заманының ғана емес, бүгінгі және болашақ ұрпақтың да рухани даму жолында бағдар беретін маңызды ілім болып табылады.