Қауіп-қатердің сөйлеу әрекеті

    Қауіп-қатердің сөйлеу әрекеті.

«Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қауіпті іске асырудың жолдары мен құралдары» - қазақ және ағылшын тілдеріндегі қауіптілігін білдірудің әртүрлі тәсілдермен сипатталынады және оның тілдік құралдарын салыстырмалы түрде талдайды.

Қазақ және ағылшын тілдерінде олардың түріне және пайдалану жиілігіне қатысты қауіп-қатерді білдіретін тәсілдері ұқсастық пен біртектілікпен ерекшеленеді. Қауіп-қатер ниеті тікелей вербалды және нақты түрде айтылуы мүмкін мысалға:(«Мен сенен кек аламын», «Сен бұл үшін жауап бересің әлі», «Ол полицияға хабарласатын болса,біз оның үнін өшіреміз»), басқа да зиянды түрлердегі мәлімдемелерде яғни жанама сөйлеу актілерінде де байқай аламыз («Мен сені сабаңа түсірермін әлі, Сен осы үшін  жауап бересің...»)

Зерттеу барысында қарым-қатынаста жиі жанама сөйлеу қауіп-қатері байқалады, өйткені қауіп-қатердегі жасырын сөздің әсер ететін күшінің өсуіне ықпал етеді. Жиі қауіп-қатер вербалды емес сөйлемде табылады (мысалы, біреуге шынтақты көрсету арқылы немесе саусағыңызды көрсету, қауіпті тудыруы мүмкіндігінің көрсетілуі немесе адамның бет-әлпеті яғни бет-әлпетінің өзгеруі мен қатал көзқарастары және басқа да заттарды қолдана отырып қорқытуы және т.б.) көрінуі мүмкін. Мәлеметтерде көрсетілгендегідей қазақ және ағылшын тілдеріндегі қауіп-қатердің білдірудегі вербалды емес құралдарында  елеулі айырмашылықтар жоқ. Қауіп-қатерді білдіру тәсілдерінің арасында вербалды әрекетін ұйымдастыру немесе жүзеге асыру  әрекеттерінің нақты түрлері бар. Атап айтқанда, олар интенционалды болуы мүмкін («әзіл түріндегі қауіп-қатер»: Көрерсің әлі, менен Жәмиля ), сөйлеу актісінің орындалу жағдайы («дипломатиялық қауіп-қатер»: Әзірге  барлық сұрақтарды әлемдегі амалдармен шешуге болады), нақты іс-әрекет шарт негізінде(«ескеру қаупі»:.Егерде менің билігім болған кезде-мен сізге көрсетер ем...)

          Лексико-грамматикалық және контекстік-интонациондық құралдармен жұмыс істеуге болады. Олардың әрқайсысы әртүрлі, бірақ әрбір нақты жағдайда негізгі құралдар,бастысы жүзеге асыру интенцияны анықтау керек.

          Универсиалды және грамматикалық құралдар бір-бірін ұлғайтады, сонымен қатар бір-бірін контекст пен интонация арқылы толықтырады. Егер контексте қауіп-қатерді ашудың негізгі рөлі көзделсе, қауіп-қатерді контекстік түрде жүзеге асыру туралы айтуды қажет етеді.

          Бірінші кезекте лексикалық және синтаксистік құралдарға қатысты,пассивті сөйлемдердің семантикалық-синтаксистік үлгілерінің түрлері, сөйлеу актілерінің предикат құрылымының түрлері, өркениеттік ұсыныстардың түрлері және сөйлеу қауіп-қатерлерін тілдік тіркеу ерекшеліктері (эмфатикалық әдістерімен) дайындалады.

Семантикалық модельдердің соңғы түрі коммуникативті-семантикалық қауіп тобының негізгі шеңберінен тыс, өйткені тиісті сөйлеу актілерінің айнымалы мағынасы ғана қарастырылады. Қауіп-қатердің тұжырымдамалық үлгісі тұрақты емес, яғни олардағы қауіп-қатердің мағынасы әлдеқайда түсінікті, бірақ  жазалау әрекеттерінің нұсқау көрсеткіші жоқ болып келеді.

Қазақ және ағылшын тіліндегі қауіп-қатерге байланысты жалпылама тілде аударылған бірнеше мысалды көре аламыз және олардың әрқайсысы қауіп-қорқыныш, қауіп-үрей, қауіп-қорқыту және қауіп-сұрау ретіндегі айырмашылықтарын байқаймыз. Олар:

«Үніңді өшір,мен сені кәзір өлтіремін» - «Be quiet, or I'll kill you!», «Сен бұл үшін жауап бересің әлі» - «You'll pay for this!», «Сен жауапкершілікті басыңмен жауап бересің –«You will answer not with your back, but with your head», «Оның өкінішіне қалғын келмесе оны мазалама- «Leave him alone, if not, you will regret it», «Айтып көр тура!» - «Be quite, or I'll show you!» (Multilex), «Қарайгөр өзін – «Take a turn», «I'd like to get my hands on him for about two minutes – «Қолыма тисінші!» (Salinger), «Жақсылап ойландың ба? – «Did you think well?» (Multilex), «Егер ұрлық жасайтың болсаң...» - «But if you steal...»(А.Толстой),  «Үндеріңді өшіріп, Томға сөз беріңдер» - «Shut your headsand  let Tom go on!» (M. Twain, «Tom Sawyer», ch. XVIII.), «Тәрбиелі ер адам қыз баласына қол көтермейді» – «A gentleman would never lift his handagainst a woman», «Mind your own business» - «Біреудің жұмысына тұмсығыңды сұқпа», «Үргіш ит қаппайды, Ысқырған жылан шақпайды» - A threatened blow is seldom given», «Сені өмірге әкелгенде мен,жоқ қылатында мен» – «І begot  you  and I will kill you!», «Stop chapping me!» –«Ашуымды шығарма!», «Мені жайыңа қалдыр!» - «Stop bugging me!»,«Өзіңнен көр» - «It's your funeral; I shan't tell you again!» және т.б.