Табиғи-техникалық жүйелердің экологиялық проблемалары

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М.О. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТIК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТIК УНИВЕРСИТЕТI

    ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ

 «ЭКОЛОГИЯ» КАФЕДРАСЫ

«Табиғи-техникалық жүйелердің экологиялық проблемалары» пәнінен

РЕФЕРАТ

Орындаған: ДХТ-18-4к тобының

докторанты    Бекболатов Ғ.Ж.

Қабылдаған: т.ғ.к., доцент Утебаев А.А.

Шымкент, 2018ж.

ТАБИҒИ-ТЕХНИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІҢ НЕГІЗГІ ШАРТТАРЫ МЕН АНЫҚТАМАЛАРЫ

1. Табиғи-техникалық жүйелердің қалыптасуы мен қасиеттері
2. Табиғи-техникалық жүйелердің кеңістіктік және уақытша шекаралары
3. Табиғи және табиғи-техникалық жүйелердің гомеостазы

1. Табиғи-техникалық жүйелердің қалыптасуы мен қасиеттері

Адамның әсерімен табиғи геосистемалар елеулі және көптеген жағдайларда түбегейлі өзгерістерге ұшырайды. Бұл өзгерістер табиғат компоненттерінің қасиеттерін трансформациялау және ландшафтарға жаңа антропогендік элементтерді енгізу арқылы көрініс табады. Жаңа элементтер ұсынылуы мүмкін:

а) бұрын табиғатта болмаған жасанды формациялар (ғимараттар, жолдар және т.б.);

б) бір ландшафтан екіншісіне ауыстырылған табиғи объектілер (өсімдік түрлері мен қауымдастықтар және т.б.);

в) табиғи компоненттерден (резервуарлар, каналдар және т.б.) техникалық құралдарды пайдалана отырып құрылған аралас формациялар.

Ландшафтардың құрамында осы өзгерістердің нәтижесінде жаңа кіші жүйе пайда болады - антропогендік компоненттер және табиғи табиғи ландшафтар табиғи антропогендік санатқа жатады. Аумақтық геосистемалар табиғи-антропогендік деп аталады, олар табиғи және антропогендік компоненттердің тығыз өзара әрекеттесуімен сипатталады және белгілі бір әлеуметтік-экономикалық функцияларды атқарады. Бұл анықтама табиғи-техникалық геосистемаларды қамтиды, онда табиғи және техникалық компоненттер тығыз өзара әрекеттеседі. Табиғи-антропогендік сипатта табиғаттың түрлі өнеркәсіптік нысандармен, коммуникациялармен және ауылшаруашылық өндірісімен өзара әрекеттесу барысында қалыптасатын геодезиялық жүйелер, сондай-ақ, егер адам табиғатпен сауықтыру үдерісінде табиғатпен тікелей байланысқан кезде пайда болатын жүйелерді қамтиды. Қазіргі уақытта қазіргі заманғы ландшафтардың көп бөлігі осындай құрылымдарға жатады, сондықтан табиғи-антропогендік геосистемалар табиғат пайдаланудың негізгі объектілері болып табылады. Табиғи-техникалық жүйелердің құрылымы табиғи және антропогендік (әлеуметтік-экономикалық) екі негізгі кіші жүйені қамтиды. Кіші жүйелерге компоненттер мен элементтер кіреді (компоненттердің бөлігі ретінде). Табиғи шағын жүйеге: атмосфералық ауа, сұйық су, минералды қатты, биота, топырақ; халықтың, жабдықтар мен технологиялардың антропогендік (әлеуметтік-экономикалық) шағын жүйесінде. Жүйелердегі, компоненттер мен жүйелердегі элементтер бір-бірімен тығыз байланысты. Антропогендік компоненттің табиғатпен байланысуы технология мен технология арқылы ғана дерлік жүреді. Екі қарама-қарсы бағыттағы процестер бар: табиғи кішінен техникаға (қолдануға) және табиғатқа (әсерге) материя мен энергия қозғалысы. Олар көбінесе табиғи кіші жүйенің қасиеттерін жақсартуға бағытталған және мақсатсыз, жағымсыз болып бөлінеді, олар жиі жағымсыз салдарларға әкеп соғады. Кез-келген табиғи-техникалық жүйе табиғи және антропогендік факторлардың екі факторының әсерінен қалыптасады. Геожүйелердің әртүрлі түрлерінде табиғат пен технология арасындағы өзара әрекеттесу табиғаты мен деңгейі бірдей емес. Мысалы, өнеркәсіптік, көліктік, гидротехникалық кешендер негізінен техногендік компонент есебінен жұмыс істейді. Нәтижесінде, олардың техникалық мәні алдын ала келеді, ал табиғи кіші жүйе көлеңкеде қалады. Басқа кешендер - ауылшаруашылық, орманшылық, рекреациялық, негізінен оның табиғи компоненттері есебінен жұмыс жасайды, сондықтан олардың табиғи мәні алдын-ала келеді және техногендік компонент көлеңкеде қалады. Техногендік компоненттің басымдықты кешендері тобында бақыланатын табиғи-антропогендік жүйелер класы табиғи-техникалық (геотехникалық) жүйелермен ерекшеленеді. Соңғылары табиғи (адам және табиғи жаратылған, бірақ технологиялық әрекет барысында байқалмаған түрде өзгертілген) және техникалық бөліктер бір-бірінің тұтас бөлігі ретінде жұмыс істейтін тығыз өзара байланысқан құрылымдар болып саналады. Геотехникалық жүйе екі ішкі жүйеден (табиғи және техникалық) және басқару блогынан тұрады. Жүйені басқару оның құрамдас бөліктері арасындағы тікелей және кері байланыстар мен қоғамның әлеуметтік-экономикалық функцияларын орындауы арасындағы тепе-теңдіктің жоғары деңгейін ұстап тұру үшін заттардың, энергия мен ақпарат ағынын реттеуге дейін азаяды. Ережені мелиорация жүйелері, кен орындарындағы ауылшаруашылық машиналары, жасанды жер серіктері және басқа да техникалық құрылғылар бойынша қарапайым жабу арқылы жүзеге асыруға болады. Пайдалану барысында геотехникалық жүйелер табиғаттың және комплекстердің жеке компоненттерінің қасиеттерін бағытты өзгертуге қабілетті.