Табиғи-антропогендік жүйелерді басқару

Дәріс 12

Табиғи-антропогендік жүйелерді басқару

Жоспар

1. Табиғатты пайдалану" терминінің пайда болуы мен тарихы
2. Табиғатты пайдаланудың экологиялық қолайлы құрылымының бағыттары

Алғаш рет "табиғатты пайдалану" терминін Ю. Н.Куражковский (1969) қолданды, ол "табиғатты пайдалану міндеттері табиғатты және оның ресурстарын тікелей пайдаланумен немесе оны өзгертетін әсерлермен байланысты кез-келген қызметті жүзеге асырудың жалпы принциптерін әзірлеуге дейін азаяды" деп есептеді (6-бет). Бірақ "табиғатты пайдалану" ұғымының нақты анықтамасын Н.Ф. Реймерс (1990) береді, ол оны табиғи-ресурстық әлеуетті пайдаланудың барлық нысандары мен оны сақтау шараларының жиынтығы ретінде түсінеді.

Табиғатты пайдалану объектісі-Табиғи ресурстар, қоғамның табиғи жағдайлары мен оның аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуы арасындағы қатынастар кешені.

Ф. Н.Реймерстің (1990) пікірінше, табиғатты пайдалану пәнін осы қатынастарды оңтайландыру, өмір сүру ортасын сақтау мен көбейтуге деген ұмтылыс деп санауға болады.

Табиғатты пайдаланудың экологиялық-географиялық талдауы сөзсіз аумақты пайдалану құрылымының оның табиғи мүмкіндіктеріне сәйкестігі туралы мәселе тудырады. Нәтижесінде "адаптивті табиғатты пайдалану" ұғымдары пайда болады (Антипова а.в., 2001). Бұл ұғым ландшафт туралы жүйелі түсінікке негізделген және ландшафт әлеуетін сарқылмай пайдалануды, аймақтық және жергілікті жағдайларға сәйкес жерді пайдаланудың алуан түрлілігі мен ұтымды үйлесімін, табиғи ландшафттар жүйесіне антропогендік элементтерді ұтымды "ендіруге" тырысуды көздейтін жер мен табиғи ресурстарды пайдаланудың жалпы стратегиясын білдіреді. Адаптивті табиғатты пайдаланудың мақсаты-табиғатты пайдалану процестерін проективті жоспарлау және басқару.

Аумақты орнықты (теңгерімді) дамыту қағидаты бейімделгіш табиғат пайдалануды қалыптастыру процесінде іске асырылады, яғни түпкілікті нәтижесі өзара байланысты және өзара шартталған экономикалық, әлеуметтік және экологиялық факторларды ескере отырып, бөлінген аумақтарды перспективалық дамыту сценарийі болатын табиғат пайдаланудың экологиялық қолайлы құрылымын құру.

Табиғатты пайдаланудың экологиялық қолайлы құрылымын қалыптастыру құралы бірқатар авторлар ұсынған және әзірлеген аумақтың экологиялық қаңқасы (ect) тұжырымдамасы болып табылады (Чибилев А. А., 1992; Антипов а. Н. және басқалар, 2002; Мизерханова з. г., 2001; ландшафт бойынша нұсқаулық.., 2000 және т.б.). Бұл тұжырымдама экологиялық тұрақтылықты сақтау үшін біртұтас тұтастық ретінде жұмыс істейтін табиғи және табиғи-антропогендік шығу тегі аумақтық кешендерінің бірыңғай жүйесін қалыптастыру туралы бірқатар ережелерді білдіреді. Ect Табиғатты қорғаудың бір түрі емес, табиғатты пайдалануды басқару жүйесі екенін ескеру қажет. ЭКТ-ның табиғатты пайдалану бағыты табиғатты пайдалануды нормалаумен, аумақты игерудің реттеуші режимдерін негіздеумен байланысты.

Игерілудің жоғары дәрежесіне байланысты табиғи кешендердің үлесі төмен ескі игерілген аудандарда ЭКТ элементтері негізінен табиғи, мәдени-тарихи, көліктік-коммуникациялық маңызы бар жерлер мен объектілер, сондай-ақ жасанды түрде құрылған (орман саябақтары, орман белдеулері және т. б.) қалпына келтіру (рекультивацияланатын қазбалар мен үйінділер, қалпына келтірілетін деградациялық ауыл шаруашылығы жерлері және т. б.) болып табылады (Елизаров а. в., 1998). Ескі дамыған аудандардағы табиғи кешендердің үлесі аз.

Табиғатты пайдалануды құрылымдау мәселелерін шешу үшін аумақтың "экологиялық сыйымдылығын" (В.В. Снакин және т. б., 1995) білу қажет, оның ішінде Экологиялық-ресурстық әлеуеттің жай-күйі, тұрақтылық әлеуеті, Ландшафттардың антропогендік трансформация дәрежесі туралы мәліметтер бар.

Бұл ретте тұрақтылықты ерекше табиғи ресурс ретінде қарастыруға болады, өйткені табиғи ортаның антропогендік белсенділік нәтижесінде зат пен энергия шығарындыларына қатысты ассимиляциялық қабілеті табиғатты қорғау саясатын айқындау критерийлерінің бірі бола алады. Ландшафттардың антропогендік трансформациясын бағалау кезінде табиғи кешендердің тұрақтылығын анықтау экономикалық қызметті кеңістікте байланыстыруға және реттеуге, Экономикалық қызмет объектілерінің орналасуын реттеуге, табиғатты пайдалану ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мәселелерді зерттеу әсіресе экономикалық және экологиялық себептердің нәтижесінде табиғатты пайдалану жүйесі өзгерген аумақтар үшін өте маңызды.