Шизофрения кезіндегі әлеуметтік танымның бұзылуын: қазіргі жаfдайы мен даму перспективалары

ШИЗОФРЕНИЯ КЕЗІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК ТАНЫМНЫҢ БҰЗЫЛУЫ: ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

Аннотация. Шизофрения кезіндегі әлеуметтік танымның бұзылуын қазіргі заманғы зерттеулердің негізі болған негізгі теориялық конструкттар қарастырады: әлеуметтік перцепция, сөйлеу прагматикасы, атрибуттық стиль, "психикалық теория" және т. б. Шизофрения кезінде әлеуметтік танымның бұзылыстарында қазіргі заманғы зерттеулерде мотивациялық компонентіне жеткіліксіз назар аударылады. Операциялық, мотивациялық, реттеуші және мінез-құлықтық компоненттерді қамтитын әлеуметтік интеллект бұзылуының бірегей кешенді моделі сипатталады. Шизофрения кезінде әлеуметтік танымның бұзылуында әлеуметтік ангедония түрінде мотивациялық компоненттің маңызды рөлін дәлелдейтін эмпирикалық зерттеулердің деректері келтіріледі.

Түйінді сөздер: әлеуметтік таным, шизофрения, әлеуметтік перцепция, атрибуттық стиль, сөйлеу прагматикасы, әлеуметтік ангедония, мотивация, әлеуметтік ми, әлеуметтік интеллект

Аутистік, әлеуметтік шындықтан бөлініп кеткен ойлау шизофренияның симптомы ретінде E.Блейхер сипаттаған болатын. Сол уақыттан бері ғалымдар түрлі модельдер мен тұжырымдамаларды тарта отырып, осы ойлаудың тетіктерін шешуге тырысуда, бірақ қарқынды зерттеулер соңғы жиырма жылда «әлеуметтік таным» жалпы жинақтау ұғымының негізінде жүзеге асты. Шизофрения кезіндегі әлеуметтік танымның бұзылуының маңыздылығы пациенттерге психокоррекциялық және психоәлеуметтік көмек көрсету саласындағы жүргізіліп жатқан әзірлемелердің нәтижелерімен расталады[1]. Деректердің жинақталуына қарай, шизофрения кезінде әлеуметтік танымның бұзылуы шизофрения спектрінің бұзылыстары бар емделушілерде әлеуметтік қорғау мен төмен әлеуметтік құзыреттілікті түсіндіруге мүмкіндік беретін [2] шизофрения процесін түсіну үшін ерекше маңызды жалпы нейрокогнитивті тапшылыққа қатысты бұзушылықтардың жеке түрі ретінде түсіндіріле бастады. Әлеуметтік танымның бұзылуы оңалту бағдарламаларын жасаушылардың назарын аударды.

Шизофрениямен ауыратын науқастарда әлеуметтік танымның бұзылу проблемасын әзірлеу кезінде жан-жақты зерттеудің бірінші пәні олардың басқа адамның бет экспрессиясы немесе пантомимикасы бойынша эмоциялық жағдайын тану қабілеті болды. Метаобзорларда ұсынылған көптеген деректер [3], шизофрениямен ауыратын науқастардың басқа адамдардың эмоцияларын тануға қабілеттілігінің айтарлықтай төмендегенін, сондай-ақ эмоциялық қанықпаған сигналдарды қабылдау бұрмалауының ерекше түрлері туралы куәландырады. Зерттеушілердің күш-жігерін біріктірген келесі мәселе кең мағынада әлеуметтік перцепцияның бұзылуы болды: шизофрениямен ауыратын науқастардың әлеуметтік өзара іс-қимыл жағдайларын түсінуі және олардың ықтимал дамуын болжау. Алынған эмпирикалық деректер қабылдау негізінде жатқан «когнитивті схемалардың» тапшылығы, әлеуметтік жағдайларды шешудің мінез-құлықтық дағдыларының жеткіліксіздігі туралы мәліметтер берді[Corrigan, Green, 1993]. Аталған бұзылыстар басқа адамдармен әлеуметтік өзара әрекеттестікте айтарлықтай қиындықтарға әкеліп соғады. Әлеуметтік перцепцияның бұзылуы туралы деректер шизофрениялық спектрінің бұзылулары бар науқастарға арналған коммуникативтік және әлеуметтік дағдылардың тренингтерінің бағдарламаларын байытты, олардың тиімділігі қазіргі уақытта егжей-тегжейлі дәлелденген [4]. Сөйлеудің коммуникативтік аспектісінің бұзылуының эмпирикалық верификациясына немесе «сөйлеу прагматикасына» Г. Бейтсон бастамашылық етті және сонымен қатар, О. В. Рычкова, А. Б. Холмогорова бұзылыстарын зерттеуді дамытуға тікелей қатысы бар. «Сөйлеу прагматикасы» деп әдетте тілдік қарым-қатынас жасау, өз тілегі мен идеяларын басқа адамдармен алмасу үшін пайдалануды түсінеді. Көптеген зерттеулер барысында шизофрениямен ауыратын науқастарға өз сөздерін тіл және коммуникация нормаларының талаптарына бейімдеу қиын екенін көрсетті, психикалық сау адамдармен салыстырғанда олар басқа адамдардың пікірлерінің мазмұнына сезімтал емес [3]. Сөйлеу прагматикасын зерттеу үшін классикалық тәсіл әзіл мен метафораны түсінуге тапсырмалар беру болып табылады, өйткені мұнда ең көп шоғырланған түрде интонацияның, мимиканың дұрыс бағасын, яғни сөйлеуді эмоциялық сүйемелдеуді білдіретін мәтін сияқты түсіну қажеттілігі болады. Осы тапсырмаларды орындау кезіндегі қателіктердің едәуір саны науқастардың зияткерлік қабілеттерінің тапшылығымен байланысты емес болып шықты [5].