Әлихан Бөкейханов

Ақаң ағам ақ патшаның алдында халқының қамын қаймықпай айтыпты дегенді елдің көбі желдей ұйтқытып аңыз ететін еді. Ал мынау Ақаңның інісі сот Смахан төренің үйі. Семейдің  игі жақсыларының бәрі де Жақып мырзаға аман-сәлем беруге келіпті. Томар мұрт өзінің Жақып мырзамен қай атадан қосылатынын әңгімелей бастағанда мені біреу үйге шақырып алып кетті.

Көшірлерге кіреберістен арнайы бөлме дайындалған екен. Мен  қолымды шайып  киімдерімді ретке келтіргенде, даяшылардың бірі қонақтар отырған бөлмеге ертіп алып келді.  Ақаңның үйіне қарағанда әлдеқайда кең, жерде түрлі- түсті кілемдер жайылған екен. Қонақ бөлменің төрінде Ақаңның оң жағын ала жазық маңдай, қияқ мұрт, жанары айнадай жарқыраған сымбатты бір кісі отыр. Сол жағында оған қарағанда дене бітімі талдырмаш, көзәйнек салған  оймақ мұртты, ал одан сәл төменірек алып денелі, малдас құрып отырғанның өзінде кесербасы керегеден биік тағы ббіреу отыр. Iшіндегі ең жасы да осы болар-ау деп топшыладым. Ақаңды Әлиаға деп отырған да осы кісі. Дәм дастарханға әлі әкелінбеген екен. Сырлы тостағандар жиюлы тұр. Басындағы ақ тақиясынан бастап аяғына дейін ыңғай шымқай ақ киген, үй иесі Смаханды кескін келбетіне қарап-ақ  Ақаңның інісі екендігін жазбай таныдым. Мен кіргенде Ақаң сөйлеп, басқалары  тыңдап отыр екен. Мені көріп: Смақ, қымыз ішейік, кәнекей, қандай  түрі бар деді. Смахан пәлендей-түгендей деп екі-үш қымыздың атын атап еді, Ақаң: «Жал мен қазыға  өлтірілген сарыала қымыз дұрыс болар, ол ең  әуелі қонақтардың тәбетін  ашады,  ал сары мейіз бен өрікке ашытқан бал қымызды кейін дәмнен кейін ұсынарсың»-деді. Шіркін, сол қымыздың дәмі  қандай еді дейтін әкем әңгіме үстінде тамсанып қойып. Өзімде  қымыз сапырып ет турауға, әбден машығып алғам.  

Мұнда не үшін шақырылғанымды бірден түсіндім. Үлкен сырлы тегенеге қымызды  асықпай құйып  сапыра бастадым. Ақаң барлық дәмнің ішінде қымызды  ерекше  қадірлеп ішетін. Көбіне ұзақ сапыртып, қымыз исі үйді кернеп алғанда ғана құюға рұхсат ететін. Одан  соң қой сүтін қорғасын  деп  қатты құрметтейтін. Етке тәбеті шапса да үнем құстамақ  мінез танытатынын да  жақсы білетінмін. Мен  қымыз сапыруға кіріскенде Ақаң үзілген әңгімесін қайыра жалғады. Жанында отырған әлгі көзілдірікті кісіге иығымен жартылай бұрылып, «Жақа, Тоқырауын бойындағы бес болыс елдің жай-күйі қалай? Ел іші тегіс, бүтін бе?» деп қойды. Әлгі Жақып мырза деген кісі осы екен ғой деп іштей ойладым. Ел ішінің  аман-саулығын сұрай отырып, сөз арасында Ақаң, Бижанның Хасенін, Сармантайдың  Ахметжанын, сұлу мұрт Ақайдың Хасені мен Мәдиді ерекше бөліп сұрағаны әлікүнге есімде қалыпты. Осы аттары аталған адамдардың ішінде бастапқы екі кісіні мен де бала кезімнен  білуші едім. Есімдерін естігенде бірден елең ете қалдым. Қымыз ұзақ  ішілді. Әңгіме арасында Жақып мырза Абайдың көзі тірісінде ауылында  арнайы екі-үш күн болғандығын, алған әсерлерін ерекше әңгімелеп берді. Үлкен дәмнің үстінде азды-көпті әзіл-қалжыңға да кезек беріліп, қонақтар сыртқа  шықты. Смахан үйінің алдындағы кіші  бақта әрлі-бері жүріп, бел жазып тынығып алып,  қайыра  үйге кірді. 

Мен  бағана Ақаң  айтқан тәтті қымызды сапырып қонақтарға құйып беріп отырдым. Одан  не екенін білмедім Смахан  ғана татқан  жоқ. Ол кісі жатар орынға тостаған толмас шұбат ғана ішеді екен. Әңгіме арқауы жиі өзгеріп, елдің жағдайына келіп тірелді. Аласапыран уақыт  сөз жоқ, жақындап қалды . Әрине, мұны айтқан Ақаң еді. Содан соң біраз үнсіз отырды да «қазақтың байтақ даласына шашқан тарыдай бытыраған халқымызды замана олай-бұлай шайқаса тауықтың бөтегесіне түскен кәдімгі жемдей қылады. Елдің іргесін қазірден  бүтіндеп, қамын  ойлауымыз» керек деді. Мен әрине, Ақаңның көп сөзін түсінген жоқпын. Дегенмен де осы отырыста  «Ленин», «большевик», «партия» деген сөздерді тұңғыш рет естіп құлағыма құйып алдым.  Соның төңірегінде көптеген қызу пікірталастар болып, қонақтар  түннің бір уағында тарасты. Жақып мырза Смаханға өз рахметін айтып, Ақаңның үйіне бізбен бірге жүрді . Мен Жақып мырзаны алғаш  және соңғы көруім де осы болатын. Ал, Жүсіпбек Аймаутов, Әлімхан Ермеков және Смаханның отбасы мен Ақаңның арқасында жиі араласып, жиі көрісіп тұрдық. Ақаң ағамыз «аумалы-төкпелі заман келеді» деп бекер қауіптенбеген екен.