Ұлы Селжұқ империясы және Анадолыны жаулап алу

Ұлы Селжұқ империясы және Анадолыны жаулап алу

Селжұқ мемлекетінің негізін қалаушы Селчук Субашы Докак есімді мидың баласы және оғыз Ябгулұқ әскерінің қолбасшысы болған. Кейін оғыз ябгустарымен араздасып, Арал маңындағы Ценд қаласына келеді (960). Мұнда ол оғыздармен бірге исламды қабылдады. Селчук Су-башы жүз жастан асқан шағында 1009 жылы Ценд қаласында қайтыс болды. Оның бес ұлы болды. Бұлар Микаил (ұлдары Тұғрул мен Чағры Бей Ұлы Селжұқ мемлекетін құратын болады), Исраил Арслан Ябғу (оның немересі Құтламышоғлу Сүлеймен Шах Анадолы Селжұқ мемлекетін құратын болады), Мұса Инанч Ябғу, Юсуф Йынал Бей және Юнус бей.

Селжұқ биден кейін оғыздардың басшысы болған Арслан Ябғу Қараханидтермен келісім жасап, оғыздарды Хорасанға өткізбек болды. Тұғрул мен Чағры бей бұл келісімді мойындамады. Ғазнауи сұлтан Махмұд болса Асрлан Ябғудан қорқып, оны және оның қасындағыларды тұтқынға алып, Қалынжар қамалына қамауға алды (1025). Бұл жерден ұлы Құтламыш қашып кеткенімен, Арслан Ябғу түрмеде қайтыс болды (1032). Оның кейбір оғыздары тарап кетсе, басқалары Тұғрул мен Чағры бейдің айналасына жиналды.

Арслан Ябғудың осылайша өлуінің екі маңызды салдары болды. Бұлардың біріншісі Арслан Ябғу осылайша тұтқынға алынып, өлгеннен кейін бүкіл селжұқ тұқымында Ғазнауилерге деген үлкен өшпенділік пайда болса, екіншісі Оғыздардағы басшылық мәселесі Тұғрул мен Чағры бейдің пайдасына шешілді.

Туғрул мен Чағры бей ағалары Инанч Мұса Ябғумен бірге Хорасанға келді. Олар 1035 жылы осында бастаған Отанды сақтау соғысында жеңіске жетіп, Селжұқ мемлекетінің негізін қалады. Ғазнауи сұлтан Месуд оғыздарды Хорасаннан қуып шығару үшін 1039 жылы қалың әскермен оғыздарға қарсы жорық жасады. Толығымен атты әскер болған Тұғрул мен Чағры бей қолбасшылығындағы оғыз әскері Ғазнауилерге қарсы үлкен қырғын соғысын бастады. Ақырында, Данданакан деген жерде соңғы соққы беру үшін Газне әскерімен бетпе-бет келген селжұқтар сол жерде үш күндік соғыстан кейін (1040 ж. 23/24 мамыр) үлкен жеңіске жетті. Ғазнауи әскерінің барлық салмағы мен қазынасы селжұқтардың қолына өтті. Данданакан соғысы болған аймақта таққа отырған оғыздардың атақтылары Тұғрул сұлтанды таққа отырғызып, Хорасан билеушісі деп жариялап, ант берді.

Сұлтан Тұғрыл кезеңі (1040-1063)

Данданакан соғысымен мемлекетін құрған Сұлтан Тұғрул тұсында шығыста Хорезм елінен батыста Анадолыдағы Мурадие және Эрджиш аймақтарына дейінгі аймақ селжұқтардың қолына өтті. Басында Нишапур болған кезде астананы Рей қаласына көшірген Сұлтан Тұғрыл билігінің ең маңызды оқиғасы оның Аббаси халифасымен қарым-қатынасы екені сөзсіз. Сұлтан Тұғрул Шығыс Анадолыға кірген кезде Аббаси халифі Каим Би Эмриллахтан хат алады. Халифа оны шиіт Бувейхогуллари мен түрік текті Арслан Бесасиридің қолынан құтқаруды сұрады. Осыдан кейін Бағдадқа жорық жасаған Тугрул Бувейхогуллари мемлекетін жойды (1055), Арслан Бесасири Бағдадтан қашады. Бұл арада Сұлтан Тұғрыл ағасы Ибраһим Йыналдың көтерілісін басу үшін Иранға қайтып оралуға мәжбүр болды. Фатимидтер көмектескен Арслан Бесасири Бағдатты қайтадан басып алып, Фатимид халифасы атынан уағыз айтты (1058). Осы кезде Тұғрыл сұлтан Ибраһим Йинәл көтерілісін басып, бүлікшіл ағасын садақтың жіпімен тұншықтырып өлтірді. Кейін батысқа қайта бұрылған сұлтан Тұғрыл тағы да Бағдатқа кірді. Арслан Бесасири тұтқынға алынып, өлтірілді. Халифаға үлкен құрмет көрсеткен Тұғрыл сұлтан оны Бағдаттағы сарайына қайта орналастырды (1060). Бұған қатты риза болған халифа Тұғрулды семсермен қоршап, оған «Рүкн'үд әлем ве'ддин» (әлемнің және діннің негізі) және «Қасым әмір ул-Муминин» () титулдарын береді. халифаның серіктесі). Сондай-ақ ол селжұқ тұқымымен туыстық байланыс орнатқан. Чағри бейдің қызын алған Аббаси халифасы Тұғрул сұлтанға өз қызын береді. Сұлтан Тұғрыл халифаға тек діни міндеттер қалдырып, саяси билікті өзіне шоғырландырды. Осы күннен бастап Исламның басшылығы толығымен түріктердің қолында болды. Тұғрыл сұлтан 1063 жылы 70 жасында қайтыс болды. Баласы болмағандықтан ағасы Чағры бейдің үлкен ұлы Сүлейменді Визир Амид'ул Мулк Кундуридің қолынан келгені таққа отырғызды.