Қазақ хандығы

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ

1. Кіріспе

Қазақ хандығы – 1465 жылы Алтын Орданың ыдырауы нәтижесінде құрылған қазіргі Қазақстан және көршілес мемлекеттер аумағындағы көшпелі түріктердің мемлекеті.

Қасым хан тұсында хандық биліктің шыңына жетті. Ол қайтыс болғаннан кейін азамат соғысы басталды, бірақ Хақ-Назар хан тұсында хандық бұрынғы шекарасына дейін қалпына келтірілді.

Абылай сұлтан тұсында үш жүз оны Қазақ хандығының ханы деп танытады. Ол қайтыс болғаннан кейін хандық қайтадан жүздерге ыдырады, бірақ кейін Кенесары хан - қалпына келтірілген Қазақ хандығының жалпықазақ ханы болып жарияланды.

19 ғасырдың 60-жылдарына қарай барлық қазақ жүздері Ресей империясының құрамына енді.

1. Хандықтың құрылуы

Әбілқайырдың қатал саясатына наразы болған Жәнібек пен Керей сұлтандар басқарған тайпалардың бір бөлігі Шу мен Талас өзендерінің сағасына қоныстанып, Моғолстанға қоныс аударуға мәжбүр болды, сонда Қазақ хандығы деген атқа ие болған мемлекет құрылды.

Керей жаңа хандықтың бірінші ханы болып сайланады, бірақ шын мәнінде хандықты Жәнібек сұлтан басқарған болатын. Жәнібек Өзбек Ордасының ханы Әбілқайырға қарсы соғыс бастайды. 1468 жылы жорықтардың бірінде Әбілқайыр өледі де, Жәнібек Сырдария маңындағы қалалардан басқа, Өзбек Ордасының барлық жерін соғыссыз алады. Бірақ Керей ханның ұлы Бұрындық хан тұсында Сырдария маңындағы қалалар хандық құрамына кірді.

1500 жылға қарай Қазақ хандығы айтарлықтай кеңейіп, өз территориясын бүкіл шығыс Дешті Қыпшаққа дейін кеңейтті.

1. Қасым хан тұсындағы хандықтың гүлденген кезі

Қазақ хандығының келесі ханы Жәнібек ханның ұлы Қасым хан (1511-1521) болды. Қасым хан тұсында хандық биліктің шыңына жетті. Қазақ хандығының күшейгені сонша, ол Ташкентке сәтті жорық жасады. Осыдан кейін хандықтың кеңею векторы өзгеріп, енді қазіргі Батыс Қазақстан жерін алып жатқан Ноғай Ордасы бірінші жауға айналды. Қасым Ноғай Ордасын Астрахан хандығына ығыстырып, Ноғай астанасы Сарайшықты сәтті басып алды. Қасым хан тұсында Қазақ хандығының шекарасы кеңейіп, халқының саны 1 миллион адамға жетті. Дәл Қасым хан тұсында Қазақ хандығының қазіргі еуро-азиялық аренада даңқы мен саяси салмағы артты. Қазақ хандығымен дипломатиялық қатынас орнатқан алғашқы ірі мемлекет – Мәскеу мемлекеті. Содан бері қазақтар Батыс Еуропаға жеке этникалық қауым ретінде таныла бастады. XVI ғасырдың басында Қасым хан тұсында «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталатын заңдар жинағы әзірленіп, қабылданды. Ол бес негізгі бөлімді қамтыды:

1. Мүлік заңы. Онда жерге, малға, мүлікке қатысты дауларды шешу ережелері болды.

2. Қылмыс заңы. Мұнда қылмыстық құқық бұзушылықтардың әртүрлі түрлері мен олар үшін жазалар қарастырылды.

3. Әскери заң. Онда соғыс уақытында әскерді ұстау бойынша халықтың міндеттері, әскери қызмет, бөлімдерді құру, әскери олжаны бөлу принциптері қарастырылды.

4. Елшілік жоралары. Бұл бөлімде халықаралық құқық және елшілік этикеті мәселелері қарастырылды.

5. Жұртшылық заңы. Бұл бөлім қауымдық және қауым аралық өзара көмектің міндеттеріне, сондай-ақ мерекелік шараларды ұйымдастыру ережелері мен сарай этикетіне арналды.

Сипатталған саяси жүйе тұрақсыз болып шықты және тек жоғарғы билеушінің жеке билігіне сүйенді. Бұл әрбір ұлыс сұлтан өзін хан деп жариялауға тырысқан 16 ғасырдың екінші үштен біріндегі оқиғалар кезінде айқын көрінді. Қасым хан тұсында хандықтың батыс шекарасы өзен бойымен өткен.

1. Қазақ хандығындағы азамат соғысы

Қасым хан қайтыс болғаннан кейін ноғайлар Торғайға дейінгі аумақты басып алып, жағдайын қалпына келтірді. Қазақ хандығы Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан жерінде шоғырланған кезде қиыншылықтар басталды. Қазақстанның орталық аумағы – Сарыарқа – ол кезде Қазақ хандығының құрамында атаулы болған. Сібір хандығы Сарыарқадан Нұраға дейінгі солтүстік аймақтарын басып алды.