Қазақ хандығының құрылуы және оның аумақтық дамуы

Кіріспе

Қазақ хандығының тарихындағы ең маңызды кезеңдердің бірі – Қасым ханның билік құрған уақыты. XV ғасырдың ортасында Керей мен Жәнібек хандар негізін қалаған Қазақ хандығы Қасым хан тұсында өзінің ең кең аумақтық шекараларына жетіп, күшті мемлекетке айналды. Оның билігі кезінде Қазақ хандығының аумағы едәуір ұлғайып, мемлекетті басқару жүйесі нығайды, ал дипломатиялық қатынастар кеңейе түсті.

Қасым ханның билікке келуі қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуындағы маңызды оқиғалардың бірі болды. Ол өз дәуірінің талантты қолбасшысы әрі саясаткері ретінде мемлекеттің әскери қуатын арттырып, жер аумағын кеңейтіп қана қоймай, ішкі саяси тұрақтылықты қамтамасыз ете алды【1:163】.

Қасым хан билік құрған кезеңде Қазақ хандығының жері Жайықтан Ертіске, Сырдариядан Балқашқа дейінгі аумақты қамтыды. Ол өз билігін нығайту үшін түрлі әскери жорықтар ұйымдастырып, көрші мемлекеттермен (Моғолстан, Ноғай Ордасы, Мәскеу мемлекеті) дипломатиялық байланыстар орнатты. Бұл Қазақ хандығының халықаралық аренада танылуына және беделінің артуына ықпал етті【2:47】.

Қасым ханның хандықты басқарудағы маңызды жетістіктерінің бірі – заң жүйесін реттеу болды. Ол көшпелі қазақ қоғамының құқықтық жүйесін біріздендіру үшін "Қасым ханның қасқа жолы" атты заңдар жинағын енгізді. Бұл заңдар қазақтардың қоғамдық өмірін реттеп, билік құрылымының нығаюына ықпал етті【3:102】. Қасым хан туралы деректер ортағасырлық тарихи еңбектерде кеңінен қамтылған. Мысалы, Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің «Тарих-и Рашиди» еңбегінде Қасым ханды күшті билеуші ретінде сипаттап, оның тұсында Қазақ хандығының Орталық Азиядағы ең ықпалды мемлекетке айналғанын айтады【1:176】.

1. Қазақ хандығының құрылуы және оның аумақтық дамуы

1.1 Қазақ хандығының құрылу тарихы

Қазақ хандығының құрылуы – XV ғасырдағы Орталық Азиядағы ең маңызды тарихи оқиғалардың бірі. Бұл оқиға тек жаңа мемлекеттің пайда болуымен ғана емес, сонымен қатар, қазақ халқының жеке этнос ретінде қалыптасуымен тығыз байланысты. Қазақ хандығының құрылуына бірнеше тарихи, саяси және экономикалық факторлар әсер етті.

Қазақ хандығының құрылу себептері

Қазақ хандығының құрылуына әсер еткен негізгі факторларды бірнеше топқа бөлуге болады:

Саяси факторлар

Әбілқайыр хан билігіне наразылық: XV ғасырдың ортасына қарай Көшпелі өзбектер мемлекетінің билеушісі Әбілқайыр хан Орталық Азиядағы көшпелі тайпаларды біріктіруге тырысты. Бірақ оның жүргізген саясаты көптеген тайпалардың наразылығын тудырды. Ол билікті орталықтандыру үшін кейбір сұлтандардың ықпалын шектеп, өз билігін күшейтуге тырысты. Бұл жағдай Керей мен Жәнібек сұлтандардың Әбілқайыр ханнан бөлініп, дербес хандық құруына себеп болды【2:43】.

Моғолстан хандығындағы ішкі тұрақсыздық: XV ғасырда Моғолстан хандығы әлсіреп, ішкі феодалдық қақтығыстар күшейе түсті. Бұл жағдай Қазақ хандығының құрылуына қолайлы мүмкіндік тудырды. Моғолстан билеушісі Есен-бұға хан Керей мен Жәнібекке қолдау көрсетіп, Шу мен Талас өңірінен жер бөліп берді【2:47】.

Экономикалық факторлар

Көшпелі мал шаруашылығы: Қазақ тайпаларының негізгі күнкөріс көзі көшпелі мал шаруашылығы болғандықтан, жайылымдық жерлердің жетіспеушілігі үлкен мәселе тудырды. Сондықтан жаңа хандықтың құрылуы қазақ тайпалары үшін экономикалық қажеттілікке айналды【3:102】.

Сауда жолдары үшін күрес: Қазақ хандығының алғашқы аумағы Жетісу және Сыр бойындағы қалалармен байланысты болды. Бұл қалалар Орта Азия мен Еуропа арасындағы сауда жолдарының маңызды нүктелері еді. Сыр бойындағы қалаларды бақылау Қазақ хандығы үшін стратегиялық маңызға ие болды.

Этникалық факторлар

Қазақ халқының қалыптасу үдерісі: XIV-XV ғасырларда Орталық Азияда этникалық топтардың бірігуі