Селдерді қалыптастыру және бөлу шарттары

1. Кіріспе

Қауіпсіздіктің жаһандық проблемасында апатты табиғи құбылыстар адамзаттың тұрақты дамуына кедергі келтіретін аса маңызды тұрақсыздандыру факторларының қатарында қарастырылады. Академик В. И. Вернадскийдің пікірінше, жер беті қабығын біз минералды ресурстар түрінде белсенді қолданатын материя саласы ретінде ғана емес, энергия саласы ретінде де қарастыру керек. Жер қыртысында, оның бетінде және онымен шектес атмосфера қабаттарында болатын энергияның түрленуі көптеген апатты табиғи процестердің дамуымен көрінеді.

Апатты оқиғаларды статистикалық талдау олардың саны жалпы әлемде де, жекелеген елдерде де ұдайы өсіп келе жатқанын көрсетеді. Бұл жерде техносфераның дамуы табиғи қауіптердің кеңістіктік бөлінуін және инженерлік қорғауды құруды ескерусіз жүретінін білдіреді.

Қазақстан табиғи апаттарға ұшырайтын елдердің бірі болып табылады. Таудың белсенді игерілуі сел ағындары жататын қиратушы табиғи процестердің көбеюіне әкеледі. Табиғи баланстың бұзылуы нәтижесінде селдер пайда болады.  Сел құбылыстарының пайда болу, таралу және даму заңдылықтары мен себептерін зерттеу қажеттілігі осыған байланысты. Кешенді тәсіл жоспарлау мен жобалау сатыларында бар және ықтимал қауіптілікті ескеруге, сондай-ақ селден қорғау шараларын ғылыми негіздеуге мүмкіндік береді.

Табиғи апаттар елді мекендерге теріс әсер етеді, адамдардың өміріне қауіп төндіреді, инфрақұрылымды бұзады және одан әрі әлеуметтік-экономикалық даму жолында кедергі жасайды. Қазақстан аумағында халық шаруашылығын дамыту тұтастай алғанда ең қауіпті табиғи процестердің бірі ретінде селдердің қауіптілігін бағалаусыз мүмкін емес.

2.Селдерді қалыптастыру және бөлу шарттары

Сел-бұл тау өзендерінде кенеттен пайда болатын және су мен борпылдақ жыныстардан тұратын дауыл ағысы. Тау бөктеріндегі және таулардағы селдер байқалады. Сел өзімен бірге ұсақ бөлшектер түрінде де, галька мен тастар түрінде де көп мөлшерде қоқыстарды алып жүреді. Ол жаңбырлы тасқынның ерекше нысаны болып табылады, дегенмен тауларда қар ерумен жаңбырдың сәйкес келуі нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Мұздық аудандарда сел жиі жер сілкінісінен немесе басқа себептерден болатын мұздықтардың үзілуі нәтижесінде қалыптасады. Мұндай селдер гляциалды деп аталады.

Сел - қаһарлы табиғат құбылысы. Сел құбылысы тез, кейде бірден дерлік орын алатындығымен өте қауіпті. Сел тасқындары адамдардың қаза болуына, елді мекендердің ішінара немесе толық жойылуына, көпірлер мен жолдардың бұзылуына, алаңдар мен бақтардың қопсытатын материалмен әкелінуіне әкеп соғады. Олардың зиянды әсерінің салдарын жою үлкен шығындарды тудырады.

Селдің пайда болуына үш жағдай әсерін тигізеді: өзен алаптары беткейлерінің, логтар мен арқалықтардың едәуір құламалығы, демек, су ағындарының үлкен еңістері; үлкен массалардың баурайларында жеңіл шайылатын борпылдақ ұсақ сынғыш материалдың болуы; қарқынды нөсер немесе қар (орташа қарқындылығы 1 мм/мин астам). Алқап баурайларында жиналған тау жыныстарын бұзу өнімдері, егер сырғанау жазықтығының көкжиекке еңіс бұрышы сусымалы ортаның ішкі үйкеліс бұрышынан аз болса, тұрақты тепе-теңдік жағдайында болады. Байланыстырғыш топырақты ылғалдандыру кезінде үйкеліс күші мен олардың ілінісуі төмендейді, ал сазды топырақ тіпті ағады. Сондықтан қатты нөсерлі жауын кезінде тау баурайларында жиналған тау жыныстарының қираған өнімдері қозғалысқа келіп, су ағынымен бірге үлкен жылдамдықпен, жолда жаңа материалдар мен сумен байыта отырып, далаға қарай беткейлікке бет бұрылады.

Сел ағынының тығыздығы кең диапазонда - 1100-ден 2500 кг/м3 дейін ауытқиды. Тығыздығымен қатар, қоспаның (сел массасының) тәртібі оның фракциялық құрам, яғни әртүрлі мөлшердегі бөлшектердің салыстырмалы массасына тең. [1]

Сел массасының құрамы мен тығыздығына байланысты Ю. Б. Виноградов селдердің үш түрін бөліп шығарды: тасынды су, балшық және балшық тас. Жекелеген типтерге арналған тығыздықтың шекаралық мәні сел ағындарында мынадай: 1100-1500, 1600-2000, 2100-2500 кг / м3. [1]

[pic 1]

Тасынды су-қатты су тасқыны кезінде пайда болатын сел ағыны, өзінің тасымалдау қабілеті есебінен өлшенген және әкеп соғатын қоқыстарды көп мөлшерде тасымалдайтын түрі.