Топырақ профилінің қалыптасуы және оның морфологиялық белгілері

Топырақ профилінің қалыптасуы және оның морфологиялық белгілері

 Дәріс жоспары:

 1.Топырақ құрылысы

      2.Топырақтың және оның көлденеңдерінің қалыңдығы

      3.Топырақ және оның көлденеңдерінің бояуы

      4.Топырақ және оның көлденеңдерінің құрамы

 5.Кірістірулер және жаңа құрылымдар

Кез келген топырақ бойында тоқтамай  өтетін күрделі және алуан түрлі физикалық-химиялық және биологиялық процесстердің арқасында  әлі топырақ түзетін үдерістер болмаған топырақтан ерекше морфологиялық -сыртқы белгілерге иеленеді. Табиғат жағдайларына байланысты топырақ түзетін процесстер әртүрлі бағытта өтеді және алуан түрлі қарқындылыққа ие.Топырақтың сыртқы белгілері алуан түрлі түстерге ие болады және алуан түрлі қанықтылыққа ие. Осындай сыртқы белгілеріне қарап топырақтың қалыптасуы туралы ,агрономдық маңыздылығы туралы білуге болады. Жердің қайсыбір бөлігінде топырақтың морфологиялық белгілерін білу үшін сол жер бөлігінде топырақ кесіндісін жасайды ,яғни шұңқыр қазады.Әдетте оның тереңдігі 1-1,5м болады,оның қабырғаларына қарап топырақ профилін зерттейді. Алқап топырағын зерттеген кезде морфологиялық белгілері бойынша химиялық және биологиялық қасиеттерін,агрономиялық құндылығын, топырақ құнарлығын анықтай алу маңызды. Алқап топырағын зерттеген кезде топырақтың мынадай морфологиялық қасиеттеріне назар аудару қажет:топырақ құрылысы,топырақтың және оның көлденеңдерінің мықтылығы, топырақ бояуы, құрылымы, кірістірулер және жаңа құрылымдар.

Топырақ құрылысы

Топырақ түзуші процесстердің дамуы нәтижесінде топырақ профилі бірнеше көлденеңге бөлінеді. Топырақтың осындай жеке көлденеңдерге бөлінуі топырақ құрылысы түсінігін қалыптастырады. Топырақ көлденеңдерінің қалыптасуы алуан түрлі заттардың топырақ ішінде орын ауыстыруына байланысты.Климаттық жағдайлар мен су ерітінділерінің қозғалыс бағытына байланысты заттар топырақ профилі бойынша үстіге және астыға орын ауыстыра алады. Топырақтың үстіңгі қабатында үнемі органикалық заттардың түзілуі жүреді ,сондықтан ол қарашірінді-аккумулятивті,қарашірінді немесе гумусты көлденең деп аталады. Бірақ аккумуляциямен қатар топырақтың үстіңгі қабаттарында ылғал әсерінен қарама-қарсы процесс жүреді-минералды және органикалық заттардың төменгі көлденеңдерге түсуі және жойылуы жүреді. Осыны ескере отырып үстіңгі көлденеңге басқа атау береді-қарашірінді-элювиальді көлденең.Басқа атау беру мақсаты-бұл көлденеңде бір уақытта гумустың жинақталуы мен шайылу процессі жүреді. Шайылу процессі жинақталу процесіне қарағанда басым және гумусты көлденең астында қалыптасатын көлденең элювиальді көлденең деп аталады. Элювиальді көлденеңде заттардың шайылуына байланысты қиын шайылатын және шайылмайтын қосылыстар қалады-қалдық немесе екіншілік кварц.Ол бұл көлденеңге ақшыл-сұр немесе ақшыл түс береді. Келесі көлденең иллювиальді деп аталады.Онда ерітінділер алып келетін қосылыстар жинақталады. Иллювиальді көлденеңдер әдетте қалың болады және механикалық құрамы күрделі.Әртүрлі қосылыстарға ие болуына байланысты иллювиальді көлденеңдер: иллювиальді-гумусты,карбонатты,гипсті, сондай-ақ темір оксидтерінен, алюминийден,марганецтен және т.б тұратын болуы мүмкін.

Аталған топырақ профилін құрайтын және сипаттайтын  көлденеңдер, топырақ құрылысы топырақты сипаттау кезінде шартты әріптік атауларға ие. Қарашірінді-аккумулятивті көлденеңді-А әрпімен, иллювиальді көлденеңді-B әрпімен, аналық тау жынысын-C әрпімен белгілейді. Топырақта элювиальды көлденең айқын көрінсе , оны A₂ .Гумус көлденеңің - А1, егістік қабатын– A II деп белгіленеді.Генетикалық көлденеңдер қосымша көлденеңдерге бөлінеді.Мысалы гумусты-аккумулятивті көлденеңде АI, АII, АIII, элювиальдыда А2 I, А2 II, А2 III. иллювиальдыда - ВI, ВII, ВIII, аналық тау жынысында СI, СII,СIII  көлденеңдерін ажыратады.Бір көлденеңнен екінші көлденеңге ауысу күрт болуы мүмкін, кейде терең гумусты жолақтар, қалталар байқалады. Көбінесе топырақ профиліндегі көлденеңдер арасында нақты анықталған шекаралар болмайды; мұндай жағдайларда өтпелі көлденеңдер де белгіленеді, мысалы, A1 A2; A2B ; ВС.Карбонаттардың жинақталуын белгілеу үшін қосымша k индексі қолданылады; гипс жинақтары r деп белгіленеді, суда еритін тұздар c деп белгіленеді, мысалы, Bk, Cc, Cr. Сонымен қатар, орман астындағы жерлерде, топырақ бетінде қураған жапырақтар, қарағай инелері, бұтақтары және т.б. жинақталған қабаты бар,ол A0 әріптерімен белгіленеді.Шымтезек топырақтарында үстіңгі көлденең шымтезектен тұрады және Т әрпімен белгіленеді.