Хәкiм Абай Даналыfы

ХӘКІМ АБАЙ ДАНАЛЫҒЫ

Аннотация: Мақалада Ұлы қазақ ақыны және ағартушы Абай Құнанбаевтың Шығармаларының ерекшеліктері көрсетілген. Оның өлеңдері мен прозалары көлемі мен мазмұнының байлығымен ерекшеленеді. Олардың барлығы жан-жақты дамыған жастарды тәрбиелеуге бағытталған.Қазақ ағартушысы, мемлекет қайраткері, философ, композитор, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы, ақын Абай – Ибрагим Кунанбаев бірі болып саналады ұлы тұлға, үлкен үлес қосқан қазынасына қазақ әдебиеті мен мәдениеті. Ол ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген. 1845 жылы 10 тамызда Семей уезінде мал өсіруші отбасында дүниеге келген. Медреседе, кейін орыс мектебінде оқыды. Абай өзінің шығармашылық қызметін өлең мен әннен бастап бастады.Абай-лирикалық ақын. Оның өлеңдерінде қазақ тайпаларын біріктіру, ғылымдарды зерттеу және мамандық алу қажеттілігі туралы ой айтылады. Өз шығармашылығын халық өміріне жақындата отырып, қазақ халқының өмірінде орын алған түрлі әлеуметтік мәселелерді шешуге ұмтылды. Абай лирикасы халық өмірін бейнелейді, кейде әсерлі, кейде көңілді, ал кейде өмірдің мәні туралы ойға итермелейді.  Ақын-ағартушы өлең формасына елеулі мән бере отырып, олардың идеялық мазмұнының маңыздылығын ерекше күшпен атап өтті. Көптеген адамдар өлең жазады,бірақ кейбіреулері сыртқы сұлулық ішкі мазмұнмен үйлесетін туындылар жасай алады. Абай поэзияның жоғары көркемдігі мен оның мазмұнының тереңдігі үшін сөз сөйлеп, көркемдік шығармалардың идеялық ойына басты рөлді бөлді .Осылайша, Абай рухани кемелдікке қол жеткізіп, үш дереккөзден: қазақ халқының ауыз әдебиеті, Шығыс поэзиясы және орыс және Еуропа әдебиетінің үлгілері. Бұл үш қайнар көзі оған ұлы ақын болуға көмектесті, оны танымал етті. Абай шығармалары орыс, өзбек, татар, қырғыз, түрік, қарақалпақ, моңғол, қытай, чех және басқа тілдерге аударылған.

Abstract: Abay Kunanbayev is one the greatest Kazakh writers in the history staying in one level with the people such as Shakespeare, Moliere, Goethe, and Pushkin. He was for the education of his nation and all of the human beings independent from their language, country and nation. He promoted the Russian education in Kazakh lands, while others did not see the profit from that and thought only about livestock. He also wrote about the importance of Russian language in the way of education. Therefore, he translated some Russian works into Kazakh language. For example, Excerpts from A. S. Pushkin's poem "Eugene Onegin", 29 Lermontov's poems, 11 Krylov's stories, Byron, Goethe, Mitskevich, Bunin, and others. Moreover, He wants to teach people to love one another with inner love, not the rude and deceptive way of outward cognition. Abai, Abai, Abai, Abai. A person who loves humanity as a brother and one who ascends to the laws of mankind will be transformed into a highly moral person. "Loving All Humanity ..." - "Loving Humanity as Your Brother ..." In the fall of 2015, he was unmarried at a monument to the thinker opened in Glubokoe district of East Kazakhstan region. With this will, Abay defined his role, his place in the memory of the offspring. He fulfilled his mission on earth and told the world what to say.

Тірек сөздер: ағартушы, ақын, лирика, поэма, жанр, қара сөздер.

   Бүгінде Абай есімі көптеген адамдар үшін Шекспир, Мольер, Гете, Пушкин есімдерімен тең. Оның таланты мен барлық адамзат алдындағы еңбегі ЮНЕСКО-ның 1995 жылғы Абай жылы деп жариялануы болды.1995 жылы ұлы қазақ ақыны, ойшыл Абай Құнанбайұлының туғанына 150 жыл толады. Киевтегі салтанатты кеш туралы белгілі украин ақыны және публицист Поликарп Шабатин былай деп жазды: "халық рухының шыңдары әлемнің әр бөлігінде, әр елде болды және бар. Енді бүкіл әлемге белгілі болған және қазіргі заман адамдарының арасында аты-жөні жаңа ұрпақ үшін белгілілері бар. Украин және қазақ тарихында Тарас Шевченко пен Абай Құнанбаев осындай халық рухын білдірушілер болды".Біздің дәуірімізде Абай сияқты классиктердің өміршеңдігі сөзсіз.  Оның гуманистік идеялары,оның жоғары адами құндылықтарының ізденістері уақыт рухымен үндесіп, заманауи міндеттерге жауап беретін жаңа ұлттық идеяны қалыптастыруға көмектеседі.ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті үшін реалистік әдебиеттің жоғары деңгейіне жеткен Абай Құнанбаевтың шығармашылығы жаңа ірі қадам болды.ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті үшін реалистік әдебиеттің жоғары деңгейіне жеткен Абай Құнанбаевтың шығармашылығы жаңа ірі қадам болды. Орыс және Еуропа жазушыларының шығармашылық бастауларына, ең алдымен Шығыстың мәдени құндылықтарына қосылып, ол әлемдік философиялық ойдың жетістіктерін синтездеген ақын мен ойшылдың қасиеттерін қалыптастырды. Абай ақын-жаңашыл, гуманист, өз дәуірінің прогрессивті көзқарастарын білдіруші және бір адам өмірінде тұтас әлемді сыйдырған алыбы ретінде сөз сөйледі.Абайдың әдеби мұрасы-бір үлкен көлемді том. Оған өзінің философиялық тереңдігі мен ақын лирикасы шеберлігінің күші бойынша жоғары көркемдік және жете теңдесі жоқ, үш поэма – "Ескендір" (Александр Македонский туралы), "Масгуд" (Шығыс тақырыбында) және "Әзім туралы ертегі" атты аяқталмаған шығарма, тағы 45 қара сөз ("Гақлия"), "қазақтардың шығу тегі туралы бірнеше сөз" очеркі мен хаттар кіреді. Оның өлеңдерінде қазақ жанының барлық қырларын: оның нәзік лиризмі, күмәндері мен үмітсіз ізденістері, ащы сарказм және халықтың жасампаздық әлеуетіне деген сенім пайда болды. Біз онда қазақтардың тұрмысын, мінез-құлқын терең, шынайы және жарқын бейнелейтін суретшіні көреміз. Классиктің лирикасына оның ерекше аудармалары да кіреді, олардың арасында А. С.Пушкиннің өлеңдеріндегі романнан үзінділер бар. Оның ішінде А. С. Пушкиннің "Евгений Онегин" өлеңдеріндегі романнан үзінділер, Лермонтовтың 29 өлеңдері, Крыловтың 11 әңгімесі, өлеңдер Байрон, Гете, Мицкевич, Бунин және басқалар.Әндерді қазақтарды біріктірді. Бұл поэтикалық мәдениет халқы, Абай өз халқын сөз етті. Ол Пушкинді ауыстырып қана қоймай, оны Татьянаның Онегиннің хаты ондаған жылдар бойы қазақ әйелдерінің әніне айналды.Оның ерекше аудармалары-отандық әдебиет тарихындағы тамаша құбылыс. Олар қазақ халқының пушкиндік гений шығармаларына деген ыстық махаббатының, Абайдың орыс әдебиеті мен мәдениетіне деген ыстық махаббатының жарқын айғағы болып қалады. Ол адам жанының ортақтығын түсінді, қазаққа адамзатқа дейін іс бар екенін және қазаққа оған не айтатынын түсінді.Абай ұлттық әдебиетке принципті жаңа бағыт берді, оны ғаламшардың көптеген басқа халықтарының орыс мәдениеті мен мәдениетімен тығыз байланысты байытады. "Орыс тілінде үйрену қажет,-деп Абай"Гақлия" философиялық трактатында құмарлықпен сендірді. - Ғылым,білім, өнер, байлық-мұның бәрі орыс тілінде. Орыс өнері, мәдениеті - бұл өмірдің кілті, оларды ала алатын адам, өмір оңай болады". 25-ші сөз "Гақлия" деп бекітіледі: қазақ халқының, қамын ойлау үшін, біз ел болдық, біліп, көп біледі басқа да, енді ортаға халықтардың тең құқылы". Бұдан әрі автор бұл үшін бауырлас халықтардың тілдерін білу маңызды екенін жазады: "мәдениет алған, белгілі бір халықтың тілін оқыған адам онымен тең құқылы болады және ешқашан оның алдында кемсітілмейді". Ақын-ағартушы өзінің осы жеке тұжырымдамасымен бекітті.Абай өзінің ұстаздарымен Шығыстың ұлы ақындарын – Навои, Физули, Фирдоуси, Хафиза, Сағди деп атайды. Ол Батыс Еуропалық ойшылдар-Спенсер, Милль, Дарвин, Дрэпердің еңбектерін зерттейді. Абай халықтардың идеялық-мәдени өзара қарым-қатынасын табандылықпен көрсетті. Ол Дала қазақ ауылынан Кавказ халықтарына, өзбек, татар халқына достық қолын созады. Абай өз бетінше араб, парсы және түркі тілдерін үйренеді. Оның жүрегі бүкіл мейірімді және әдемі, Шығыстан немесе батыстан кеткен үшін ашық.Он екі жастан бастап өлең жаза бастаған соң, ол Ақындық дарынның барлық даму кезеңдерінен өтті: бұл жерде және шаттанған жасөспірімдердің махаббат Жолдаулары, құмарлық лиризм, немқұрайлыққа аяусыз араласу, өз халқына жанашырлық, зұлымдық танытуға төзбеушілік, қазақ Даласын басқа елдердің өмірі мен мәдениетімен таныстыруға ұмтылу.Абай өлеңдерінде дала қоғамының негізін түбегейлі қайта бағалау жүргізілді: аталық дәстүрлер, қарапайым құқықтар мен қоғамдық мораль. Адам өмірінің мәні оларға жаңаша түсінеді: өмір жолы ақылға қонымды ерік-жігерді, сезім байлығын, пайдалы қызметті анықтайды. Абай шығармаларын оқып, шынайы бейнелердің күші мен мәнерлілігі, көп қырлылығы бойынша Абай шығармашылығы қазақ халқы өмірінің нағыз энциклопедиясын ұсынады.            Абай қазақ халқы үшін – оның тағдыры мен ар-ождан, оның ақыны мен композиторы, ойшыл және ағартушы. Туған халқында талантты нәрсенің барлығы өзіне-өзі алып, оған "таза және тазаланған сұлулықта"қайтарды. Абай-рухани жаңғыру символы, оның есімі қазақ халқы туралы – еңбекқор, прогрессивті дамуға ұмтылған, жалпыадамзаттық гуманистік идеалдарға адал көзқараспен тығыз байланысты. Ақын және ойшыл өз шығармаларында оның ең жақсы талпыныстарын, қажеттіліктерін және ықыластарын жеткізе білді. Халықтың жан дүниесін терең түсініп, ол ұлттық жалпыадамзаттық құндылықтарды көре білді. Бүгін, ұлы ақынның әлемдік әдебиетке қосқан үлесін атап өтіп, біз оның еңбектеріне лайықты үлесімізді қосып қана қоймай отырмыз. Абай, Біз өзімізді,тарихымызды, қазақ халқының өзгерген әлемдегі орны мен рөлін танимыз, әлемдік мәдениеттің тарихи контекстіндегі Қазақстанның басқа елдермен өзара қарым-қатынасын түсінеміз.Абай өмір бойы жақсылық пен әділеттіліктің адамгершілік ізденістері жағдайында өмір сүрді және оның барлық поэзиясы идеалды, адамның кемелділігін іздеді. Ол адамдарды сыртқы танымның өрескел, алдамшы тәсілі емес, бір-бірін ішкі махаббатпен сүйуге үйретуді қалайды. Абай,Абай, Абай, Абай. Адамзатты бауыр ретінде сүйе, жалпы адамзаттық заңдарға дейін көтерілген адам жоғары адамгершілік тұлғаға айналады."Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп..."- "Адамзатты ағасы ретінде сүю..."2015 жылдың күзінде Шығыс Қазақстан облысының Глубокое ауданында ашылған ойшылдың ескерткішінде қашалған. Осы өсиетпен Абай өз рөлін, өз орнын ұрпақ жадында айқындады. Ол жердегі өз миссиясын орындап, әлемге не айтуға тиіс екенін айтты.  Қазіргі заманның көрнекті жазушысы Шыңғыс Айтматов былай деп жазды:"өз халқының интеллектуалдық, адамгершілік және рухани мәдениетінің бейнесі ретінде Абай әлемдік тәртіптің ұлттық жетістіктері бар".Қазақ және басқа да халықтардың шексіз ризашылықтары мен алғысы, Абайдың дарынымен таңдануы ақынның 150 жылдығы құрметіне арналған мерекелік салтанатта айқын көрініс алды. 1995 жылдың тамызында Алматыда сөз сөйлеген белгілі Пәкістан қоғам қайраткері және ғалым Ахмад Хасан Дани: "Абай тек Қазақстанның ақыны ғана емес, бүкіл әлемнің ақыны болып табылады... Үш сөз – махаббат, әділдік, бейбітшілік – Абай идеясын білдіреді. Бейбітшілік пен махаббат үшін ғана емес :Қазақстан үшін де, бүкіл әлем үшін де... Сіздің еліңіз бүкіл әлем, бүкіл адамзат тұтастығының көрінісі болып табылады. Егер біз Абайдың өсиеттеріне, оның идеологиясына сүйенетін болсақ, менің ойымша, біз интегралды, тұтас адамзатты құра аламыз".Қазір барлық ұлттар мен ұлыстарды топтастыру, бір-біріне өзара құрмет қажет. Ал ғасырлар тереңінен аса көрнекті ойшыл ақын Абай Құнанбаев шынайы өсиетті: Достардың санын көбейту, халықтар достығын бекіту арқылы берді....Отырып, тұғырдың бізге взирает кемеңгер марғұлан мәдениет, ол-міне деп қайтадан өзінің атақты сөздер: "адамзатты ағаң ретінде сүй..."