Намураева Ханда Иагославовна,ей 80 лет. «Таабаринууд» « Үбгэн Исэгжээмэй»
Автор: Ulakhanova • Январь 16, 2019 • Доклад • 4,193 Слов (17 Страниц) • 356 Просмотры
1. Намураева Ханда Иагославовна,ей 80 лет. «Таабаринууд» « Үбгэн Исэгжээмэй», «Иогоодай басаган ба Сагаадай хүбүүн хоёр».
«Таабаринууд»
1.Таабарин түрүүн
Таадха тарин гээшэ
Табиһан үзэһ эн хоёроо
Табихагүй торгон гээшэ.
(Сабуу).
2. Сагаадайнь сабшаба
Саашань хаяба
Хулганань худхаба
Худагтаа хаяба.
(Шүдэн,хэлин).
3. Арын модон ой
Арбаниинь дээшэ ургаба
Арбаниинь доошоо ургаба.
(10 шүдэн дээрэ;10 шүдэн доороо).
4. Табихада талаар дүүрэн
Адхада адха болохогүй.
(Нүдэн).
5. Боодойн хүбүүн
Боожо үхэхэеэ байна
Боро хүхэнь уяатай байна.
(Тобшо).
6. Ши тэрээгээр ошо
Би энээгээр ошохомни
Үлүүхээн газа уулзахабди.
(Бэһэ бүһэлхэ).
7. Талаар ганса
Табхар нараһан
Хоншни хоёр болодог .
(Хүйһэн,хоёр хүэн).
8. Манай танай хоорондо
Гахай хабшуулдаха үхэбэ
Хүйтэн халуун хоёрой хоорондо
Хүхэ саарһан хабшаатай.
(Хүбхэ,сонхо).
9. Захагүй исэн торгон
Нүхэгүй исэшэ шүргэ.
(Тэнгэри-огторго).
Ангаев Доржи .Ему 16 лет,перешел в 8 класс.
«Тохорюунай түүхэ», «Үлигер», «Чингис-хаанай ябадалай түүхэ», «Юрөөлнүүд».
Үлигернүүд.
Үбгэн исэгжээмэй.
Эртэ сагта газарай газар болонго байхада,гахайн торгойн бага байхада,уһанай заахан байхада үбгэн һамган хоёр а ша һууша байба. Адуу мала үдхэшэ ехэ һайна һууба. Үтэлхэ наһандань нэгэ хүбүүн гарабал даа,үгнтэй муухан гэр соо. Бага балшар байхадань үбгэн
Жэгшээмэй гэшэ нэрэ үгэбэ. Тиигэжэ амар шаргаша һуухадань, хоёр жэл болоодүй байхадань бэрхэ баатар гараба гэшэ дуулаад Шаашгай хаан дайлаша оробо. Энэ хаанай дайлан оршо ерэхэдэ,эхэ эсэгэ хоёрынь ехэ мэгдэжэ хүбүүгэй гутаар соо хэжэ орхибо, тиигээд адуу мала туша ябаба. Хүбүүнэнгөө һайн байхын тула эхэ эсэгэ хоёрынь урагша хойшоо мүргэһөөр ябаба. Үдэшэ гү али эртээр гү һэрэжэ гэртэй ороходонь хэньшье үгы байба. Үйлаша үйлаша баһа гутаар соошо орошо унтаба. Тэрэ хүбүүмнай хоёр далаяа хоорондо алтан тэмдэгтэй хүбүүн гараһан бай гаа.Газаагуурань гүрөөһэн ба шандагад харайлдаша захалба, тиигэшэ үбгэн жэгжээмээмнай номо годли хэжэ ангуудиие алаша захалба. Тиигэжэ байтарынь газаань хээр морин бии болобо. Тэрэ өөрынгөө мори танилса угаа ехээр баярлаба. Сэлмэг тулгалаг үглөөгүүр холын газарһаа хоёр хитад бии болобо. Үбгэн жэгжээмээн ухаатай мэргыень мэдээд тэрэ хоёр хитад ан гүрөөһөөр ба самса гуталаар андалдаа хэжэ захалба.Үбгэн жэгжээмэй бэһэ һайе бэһэлшэ тохомой һайе тохомо намай-хотойжо гуман жэлтэй болобо. Амар жаргаша һуухадаа үбгэн эсэгэ ба үеынь нүхэр тухайгаа бодошо захалба. Нэгэтэ үглөөгүүр эртэ бодоод щара далайн эрьедэ Шаралдай гэшэ баян багшата хүүр һурхаяа ошооб.Шаралдай багша ерэхыень мэдэшэ ехээр уурлаад шара могой болошо хоймортоо хүлеэжэ хэбтэбэ.гурбан үдэр ба гурбан һүни шара могойн һэрэхые хүлеэжэ һууба . Шаралдай багша һэрэшэ ехэ ууртай гаар һураба: юун хэрэгтэй ерээбши?Тиихэдэнь, эхэ эсэгэеэ ба үеын нүхэрөө бэдэршэ ябаһан хүн би гэшэ хэлэбэ.Ехэ холын дайдада һамган болохо басагамни бии ха юм. Тэрэнь харгы дээрэ байдаг Побандуу хаанай басаган-Тонил гэжэ нэрэтэй басаган байгаа. Нёдолдо ерэнсэ абаа һаа Тоодой хаанай басагантай һайн һууха бай гаам гэшэ хэлэбэ. Ехэ дай хэшэ гарта оруулха байхаш, ши газар дээрэ ганса хүбүүн бай наш , Шаажгай ханши аллаха ехэ бэрхзэ байха гэжэ хэлэбэ. Үбгэн Шэгжээмэй морёо ушаша юһэн газарые тобшолоод огторгодо хүрэһөөр яларша байба. Тиигэшэ хүрэжэ ерээд һомо годолшёо газарта хадхаша Шаажгай хаанда орошо ерэбэ, Ором гэжэ хоёр һайхал басагатай наадажа эхилбэ. Тиишэ бай һар морёо мартаба, харин мориниинь ехээ сухалаа хүрэшэ гомдобо: гүзээн соом нэгэншье бооһон үгы болобо, нюргамдам хүбхэ ургаба, үмхэхэ ногоон үгы болобо мориниинь жолооёо абаша гүйжэ арилба. Жэгжээмэй мориноо хойноһоон ябаша ябаһаар, арад юндо ямар муу, хэһыень бодон гахайе мэдээд аллаха гэжэ оролдобо. Нэгэ годоли табин гэхэдыень, бодон гахайн амаарань орошо хонзооһооронь гараба. Тиигэд мээхэнээр гэдэһыень амида гү али үхэһэн гү хүд гараша ерэбэ. Бодон гахай гэдэһэн сооһоон гараһан амида хүнүүд ехэ юрөөл ба баярые Жэгжээмээдэ хүргэбэ . Саашаа ябажа адуу мая хараша һууһан бишыхан хүбүүнтэй уулзаша зугаалша орилбо . Тэрэ адуушан хүбүүн баян Шаажгайн тогооли хара хюмһа ба аарсайн шүүһэ уужа ябаһан хүбүүн байгаа. Хаанай бэрын унтахада улыень долёожо адууша хүбүүн үбгэн Жэгжээмээдэ ажал байдалаа хуу хөөрэжэ үгэбэ . Тэрэ хүбүүн үглөөдэр баһа ерэбэ, харин тэрэ хүюүүнэй хүүртэ орожо, алажа орхиһан байгаа. Үдэшэ болоходо жэгжээмэй муухан хубсаһаа сана хэшэ адуу малыень тужа оробо, тиигэжэ хорёо хэшээ соонь оруулжа гэртэнь оробо. Шаажгай баянай бэрэ хайхирха, юундаа улыемни долёоно үгыбши. Тиихэдэнь Жэгжээмэй тугалай хэлиень таһараша абаад дэбтэр соон оробо. Басаган дуу табижа хэлэбэ;юундаа хэлиншни шэрүүн болооб, ошожо тоһодыш . шэгжээмэй ехээр баярлаша торхотой тоһыень доло эдижэ орхибо. Нэгэ һайн үдэр Лобандуу уахяа гаргаба: би басагаа бэрхэ хүндэ үгэхэб хэрбээ:1)алтан зөөрэнхөө нүхөөр гаргаһан хүн мини хүргэн болохо гэбэ. Жэгшээмэй үдэшэ адуугаа хаагаад, ошошо харбаад түрүшын байра абаба. Лобандуу гаараша баһа захяа гаргаба:2)ехэ шэнэһэн нэгээр харбаша түлеэн болгоһон хүндэ үгэхэб гэбэ. Баатаринууд хуу һарбаба, ганса холтоһыень малташа абаба. Харин Шэгжээмээмнай илаһан байба. Хойто үгэлөө ехээр уурлаша хэлэбэ:3) зүүгээ газаруруу исаагаад, зүүн дээрээ нэгэ хүлөөрөө байгаахадань нэгэ үдэртиихэдэнь үхэб гэшэ хэлэбэ ха юм. Жэгжээмэй хуу хэжэ Шадаба. Муу ужархай хүбүүн яажа байнаб гэжэ ехээр сухалаа хүрэшэ, барлагтаа үгэхэгүй гэшэ баһа шэнэ заяа гаргаба:4)хойто бухали шэнээн хара шулууе гурбадахин эрьюкдээд няһалаад орхихо ха юм. Жэгжээмээй баһа тугалаа хаагаад омомо юумыень дүүргэбэ, баатарнууд ба Лобандуусахалын ехээр бусалжа баһа захяа гаргаба:5)Үглөөдэр мордошо ошоод урилдама ерэгты, хэнээ морин урид эрэнэб, тэрээндэ үгэхэб гэжэ гаргаба. Тугал утархай хүбүн тугалаа туршаад, Бурдагтаа һужа урилдаба. Муухан морёороо бараниинь гараба. Хаан ехээр уурлаба, муу нохойдо иигэжэ хэлүүлхэ гэжэ юум бэлэй гээд хэрээд баһа захяа гаргаба :6) боохолдойтээ урилдаха гэбэ.
...