Латын әліпбиіне көшу-қоғамдық сананы жаңғыртудағы маңызды қадам

Қазақ әліпбиін латын әліпбиіне көшіру Қазақстанда тәуелсіздік алған сәттен бастап белсенді талқылануда. Өткен жылдың соңында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Үкіметке ағымдағы жылдың соңына дейін латын әліпбиінің жобасын әзірлеуді тапсырды. Президент өзінің соңғы сөздерінің бірінде айтқан болатын, бұл жерде қандай да бір саяси негіздерді іздеудің қажеті жоқ, өйткені бұл әлеуметтік-мәдени сипаттағы мәселе және ол қазақ тілінің одан әрі дамуына ғана қатысты. Әр халықтың ұлттық мәдениетінің маңызды құрамдас бөлігі әліпби және жазу жүйесі болып табылады. Алфавит негізінде дамып келе жатқан жазу жүйесі халықтың материалдық-мәдени жетістіктерін құруда, қолдауда және дамытуда маңызды рөл атқарады, тілді жетілдіруге, қызметтің көптеген салаларында халықаралық байланыстарды кеңейтуге қызмет етеді. Латын әліпбиі (латын жазуы немесе латын жазуы) әлемнің көптеген тілдеріндегі жазудың негізі болып табылады.

Латын графикасы негізінде әлемнің көптеген тілдері негізделген, оның ішінде нақты бар және жасанды жасалған. Қазіргі түркі тілдес мемлекеттер ХХ ғасырдың әртүрлі кезеңдерінде латын әліпбиін пайдалана бастады: түріктер 1928 жылдан бастап, әзірбайжандар 1991 жылдан бастап, 1991ж. бастап өзбектер, түрікмендер 1993 жылдан бастап. А. Байтұрсыновтың араб графикасын реформалау жолымен ұлттық әліпби негізінде жасаған қазақ жазулары да 1929 жылы латын әліпбиіне ауыстырылды. Сондықтан Қазақстанда латын әліпбиі алғаш рет емес. Сол кезде латын әліпбиіне көшу қызу талқыланып, жазуда бірқатар пікірталастар мен қайшылықтар пайда болды. Талқылау тақырыбы шетел сөздерін жазу принциптері, жеке әріптерді жазу, сөйлеу, жалғау, бөлек жазу, бас және бас әріптерді қолдану ережелері және т.б. болды. Бірақ 11 жыл өткеннен кейін барлық жерде кириллица алфавитін қарқынды насихаттау басталды. Түрік тілі 1928 жылдың 3 қарашасынан бастап алты ай бойы латын әліпбиіне көшті. Сондай-ақ, араб графигіне қолдау көрсеткен жаңа әліпбиді жақтаушылар мен олардың оппоненттері де болды. Әр тараптың өз дәлелдері басқа әліпбидің пайдасына болды. Нәтижесінде 1928 жылы 29 әріптен тұратын латын әліпбиі қабылданды. 1991 жылы 25 желтоқсанда Азербайджан Республикасы Үкіметінің "латын графикасы негізінде Азербайджан алфавитін тоқтату туралы" қаулысы жарияланды, әңгіме Азербайджан Республикасы Үкіметінің 1940 жылға дейін қолданылған Азербайджан әліпбиін қалпына келтіру туралы болып отыр. Әзірбайжан Республикасы он жыл бойы латын әліпбиіне көшті. Әзірбайжандар жаңа алфавитті тез меңгеріп, аударманың бастапқы кезеңінде қауіп-қатер мен дабыл болды. Бастапқыда кейбір қиындықтар компьютерлік бағдарламаларды пайдаланушыларда пайда болды, техникалық мәселелерді шешу үшін Үкімет вебсайтты құрды: www.latin.az ескерту. Сондай-ақ Қытайдағы қазақ диаспорасы 20 жыл бойы латын әліпбиіне ие болды. 1955 жылы араб графикасы негізінде қазақ алфавиті қазақ тілінің дыбыстық үйлесімін дұрыс бере алмайтындығы туралы қорытынды жасалды және қазақ тілін славян немесе латын графикасына көшіру туралы қаулы шығарылды. 1959 жылы Қазақ әліпбиі латын әліпбиінде қытай тілінің дыбыстық жазу жобасы негізінде жасалды.

Түрікмендер 1920 жылға дейін араб графикасы негізінде алфавитті пайдаланды. Бұл алфавит түрікмен фонетикасына нашар бейімделді, сондықтан 1923 жылы ол реформаланды, яғни дауысты белгілердің әріптері қосылды. 1929 жылы араб әліпбиі латын графикасымен ауыстырылды. Бастапқыда ол 40 әріп болды. 1930 жылы диграфтар ресми түрде алфавиттен шығарылды. 1940 жылы юыл латын әліпбиі кириллицаға ауыстырылды, бұл әліпби өзгеріссіз 1990 жылға дейін пайдаланылды, 1990 жылы Түрікмен әліпбиі қайтадан латын әліпбиіне ауыстырылды. Қазақстан мен Орталық Азияның басқа да елдері араб тілінде латын әліпбиіне, содан кейін кириллицаға аударылды. 1990 жылдардың басында тағы да латын әліпбиіне көшті. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстанда бірінші болып қазақ тілінің латын әліпбиіне көшу идеясын академик А. Кайдар айтты. 1993 жылы ғалым Президентке латын әліпбиіне көшу туралы ашық хат жолдады. Бұл ұсыныс қазақ жазуының реформасы қажет пе, жоқ па, жалпы мемлекеттік ауқымға дейін жеткен және осы күнге дейін талқыланатын қызу пікірталастар тудырды. Латын әліпбиі идеясын алғашқылардың бірі ретінде тілтанушы ғалымдар алды,өйткені олар өз кәсібіне орай, қазақ тілінің қайта өрлеу дәуіріндегі алфавит реформасының маңыздылығы мен қажеттілігін түсінеді. Сол күннен бастап А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты жаңа әліпбиге көшу мәселесімен айналысады және қазақ тілінің ұлттық әліпбиінің бірнеше нұсқасын әзірледі. Лингвистикалық комиссия мүшелерінің ұсынымдары бойынша әзірленген латын графикасы негізінде Қазақ ұлттық алфавитін жасау принциптері жаңа алфавит бойынша бұрынғы жобаларды бағалаудың тиімді өлшемдерін анықтау мақсатын қояды, оның негізінде ұлттық қазақ алфавиті таңдалады. Белгілі ғалым Н. Уали Қазақстандағы латын графикасына көшуді талап ететін 8 факторды атап өтеді: ‒ Әлеуметтік ‒ мәдени (жазу тәжірибесінде жіберілген кемшіліктерді түзету, ұлттық тілдің ерекшелігін сақтау); ‒ тілдік (бірден екі тілде орфографиясына қызмет көрсететін әліпбидің жасанды күрделенген артық әрпімен түбегейлі реформалау жолымен, біздің тіліміздің дыбыстық жүйесін жаңа психьмендік жасау); - экономикалық (әлемдік ақпараттық кеңістіктегі қазақ тілінің бәсекеге қабілеттілігі мен қатысу үлесін күшейту үшін).), ‒ саяси (қазақ хатын тоталитаризм жолынан босату және ұлттық сана-сезімді ояту),