Жүсіп Баласағұн «Құтты білік»

Жүсіп  Баласағұн «Құтты білік» 

Жүсіп Хас Хажыб Баласағүн — түркі халықтары тарихындағы қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті ақыны, есімі күллі Шығыс елдеріне мәшһүр болған данышпан-ойшыл, атақты ғалым, белгілі қоғам және мемлекет қайраткері.

Жүсіп Баласағүн есімі кезінде Шығыс пен Батыс елдеріне орта ғасырдың атақты ғалымы, дәлірек айтсақ, файласуфи (философия), риезиет (математика), тибби (медицина), фэлэкият (астрономия), нужум (острология), тарих, оперганз, тіл білімі, әдебиеттану, т. б. ғылым салаларын жете меңгерген ғұлама ретінде жақсы мәлім болған.

Әйтсе де Жүсіп Баласағүнның есімін әлемге танытып, әдебиет тарихына мәңгілік өшпестей жазып қалдырған бірден-бір әдеби туындысы — «Құтты білік» дастаны.

Жүсіп Баласағүнның өмірі туралы мәлімет мүлдем аз сақталған. «Құтты білік» дастанының авторы жөнінде бірен-саран деректер осы шығармаға бірі қара сөзбен, екіншісі өлеңмен жазылған алғы сөздерінде бар. Бірақ бұл алғы сөздерді Жүсіптің өзі емес, кейінірек дастанды көшірушілердің бірі жазған болса керек.

Жүсіп Баласағүн өз өмірі мен ақыңдық қызметі жайындағы кейбір деректерді «Құтты білік» дастанының соңғы үш тарауында қысқаша түрде, үстірт қана әңгіме етеді. Міне, ақынның осы сөзі жазған мәліметтерге қарағанда, Жүсіп Баласағүн орта ғасырда Қарахан әулеті билік жүргізген мемлекеттің бір кездегі астанасы Баласағүн шаһарында туған. Академик В. В. Бартольдтың пайымдауынша, Баласағүн қаласы Жетісу өңіріңде, Шу өзенінің бойыңдағы Тоқмақ қаласына жақын жерде болған.

Ақынның «Құтты білік дастанын» Баласағүнда бастап, Қашқарда аяқтауы кездейсоқ жәйт емес. Бұл дастанға қара сөзбен жазылған кіріспеде ақын: «Бұл кітапты жазған кісі Баласағұнда туған…, осы кітапты Қашқарда жазып бітіріп, шығыстың әміршісі Табғаш Қара Бограханға тарту еттім» дейді.

Ақын Жүсіп Баласағұн «Құтты білік» дастанын хижра есебі бойынша 462 жылы, яғни жаңаша жыл санау есебі бойынша 1070 жылы жазып бітірген. Бұл жөнінде автордың өзі дастанда (6495 және 6623-бәйіттерде) екі рет ескертеді. Бұл көлемді дастанды он сегіз айда жазып бітіргенін автор шығарманың мәтіндерінде өзі айтады. Жүсіп Хас Хажыб бұл еңбегін жасы егде тартып қалғанда жазғаны белгілі. Ақын өзі туралы айта келіп: «Елуге де кеп қалдық… Бір кезде қара қарға едік, аққуға аппақ айналдық» (364-365- бәйіттерде) дейді. Жүсіп Баласағүн өз дастанын шамамен елу төртжасыңдажазыпбітірген. Демек, ақын 1015-1016 жыддары туған деп шамалаймыз.

Автор өз шығармасының кіріспесіңде дастанның қайсы тілде жазылғанын айта келіп, былай дейді:

Әрәбчә, тәжікчә китабләр укуш,

Бізніңг тілімізгә бу иумғи оқуш.

Мазмұны:

Арабша, тәжікше кітаптар көп,

Ал бұл — біздің тіліміздегі тұңғыш даналық жинағы.

«Біздің тіліміз» деп ақын түркі тілін айтып отырғаны мәлім.

 Дастанның зерттелуі

      Жүсіп Хас Хажыб Баласағұнның «Құтты білік» дастанының бүгінгі күнге дейін сақталып жеткен үш нұсқасы бар. Біріншісі — Вена нұсқасы, оны Герат нұсқасы деп те атайды. Бүл қолжазба қазір Венаның Корольдік кітапханасында сақтаулы түр. Сол үшін оны Вена нұсқасы дейді. Ал дәл осы қолжазбаны Герат нұсқасы деуінің себебі, бұл қолжазба 1439 жылы Герат шаһарыңда көшірілген екен. Оны ұйғыр әрпімен көшірген адамның есімі- Хасан Қара Сейіл.

Екіншісі — Каир нұсқасы. Бұл қолжазба араб әрпімен көшірілген. Оны Каирдағы бір кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорынан 1896 жылы неміс ғалымы Б.Мориц тапқан. Белгілі орыс ғалымы В.В.Радлов Петербург Ғылым академиясының Азия Музейі үшін Каир нұсқасының бір данасын көшіртіп алады. Қазір бұл қолжазба Ресей Ғылым академиясы Шығыстану институтының Санкт-Петербург бөлімшесінде сақтаулы тұр.

Үшіншісі — Наманган нұсқасы. Оны 1913 жылы А. Валитова Өзбекстанның Наманган шаһарынан тапқан еді. «Құтты білік» дастанының араб әрпімен көшірілген, ең толық саналатын осы нұсқасы Өзбекстан Республикасы Ғылым академиясының Әбу Райхан әл-Бируни атындағы Шығыстану институтында сақталып келеді.