Моногенді тұқым қуалайтын аурулар

Дәріс № 4 Моногенді тұқым қуалайтын аурулар.

Қазіргі уақытта тұқым қуалайтын белгілердің келесі түрлерін бөліп қарастырады:

Тұқым қуалау[pic 1][pic 2]

           Моногенді                                                                 Полигенді[pic 3][pic 4]

Аутосомды                    Гоносомды[pic 5][pic 6][pic 7][pic 8]

доминантты    рецессивті       Х-тіркескен                 У- тіркескен
                                               (жыныспен тіркескен)            (голандриялық)[pic 9][pic 10]

                                     доминантты            рецессивті

Гендік аурулар, кез-келген басқа белгілер сияқты, тұқым қуалаудың осы түрлеріне және аурулар тобына негізделген. Олар тиісті атауларға ие – аутосомды - доминантты, аутосомды - рецессивті, Х-тіркескен аурулар.

Аутосомды – доминантты аурулар.

Аутосомдық доминантты тұқымқуалаушылық түрі аурудың дамуы үшін мутантты аллельдің ата-аналардың бірінен берілуі жеткілікті екендігімен сипатталады. Осы типтегі аурулардың көпшілігі адам денсаулығына айтарлықтай зиян келтірмейтін және көп жағдайда ұрпақтарының болу қабілетіне әсер етпейтін патологиялық жағдайлармен сипатталады.

Аутосомды доминантты аурулардың негізгі ережесі: егер ата-аналардың бірі мутация тасымалдаушысы болса, онда әрбір 2 баланың біреуі ауырып қалу мүмкіндігіне ие болады.

Аутосомды доминантты ауруларға тән белгілер:

1. Ауру шежіренің әр ұрпағында кездеседі (аурулардың тігінен берілуі).

2. Науқастар мен саулардың арақатынасы 1:1-ге жақындады.

3. Ауру қыздар мен ұлдардың арақатынасы тең.

4. Ауру ерлер мен әйелдер ауруды балаларына – ұлдар мен қыздарына бірдей береді.

5. Ауру ата-анадан туылған барлық қалыпты балалардың ұрпақтары да қалыпты болады.

6. Гомозиготалар екі ауру ата-анадан туылуы мүмкін. Олардың ауруы гетерозиготаларға қарағанда ауыр.

7. Егер ата-ана сау болса, ал бала ауырса, онда ата-ананың жұмыртқа жасушасында немесе ұрығында жаңа мутация пайда болды. Салыстырмалы түрде егде жастағы әкенің ұрық жасушаларында көптеген жаңа мутациялар пайда болады.

Мутация тасымалдаушыларындағы клиникалық көрініс әртүрлі пенетранттылық, экспрессивтілік және аурудың пайда болу мерзімімен сипатталуы мүмкін.

Пенетранттылық-бұл фенотиптік тұрғыдан генотиптік белгілері бар адамдардың үлесін көрсететін статистикалық ұғым. Мысалы, кейбір пациенттерде геномында мутация бар, бірақ фенотиптік тұрғыдан олар қалыпты. Бұл жағдай пенетранттылықтың төмендеуі ретінде қарастырылады. Сонымен, егер пенетранттылық 50% болса, онда бұл мутацияға тән белгілер мутантты генді алып жүргендердің 50% - ында ғана көрінеді.

Кейде толық емес пенетранттылық жағдайында, белгінің берілу бір ұрпақта болмайды, ал белгі жеке адамда көрінбейді, ол шежіреге сәйкес гетерозиготалы болуы керек. Толық емес пенетранттылық ішек полипозында, ретинобластомада байқалады. Жоғары пенетранттылық Гентингтон хореясымен, Марфан синдромымен ауыратын науқастарға тән, нейрофиброматозда  толық пенетранттылық байқалады.

Әр түрлі экспрессивтілік – аурудың тән белгісі мутантты гені бар барлық адамдарда көрінеді, бірақ әртүрлі адамдарда әр түрлі көрінеді. Клиникалық көріністердің әртүрлілігі түрлі отбасыларда ғана емес, сонымен қатар бір отбасы мүшелерінің арасында да байқалады. Мысалы, бір отбасындағы пациенттердегі нейрофиброматоз қатерлі ісіктің бірнеше түрінен және қаңқаның деформациясынан терідегі жалғыз қоңыр дақтарға дейін көрінуі мүмкін.

Бірқатар доминантты аурулардың ерекшелігі - олардың кешігіп пайда болуы. Кейде ауыр доминантты ауру репродуктивті кезеңде немесе одан кейін ғана көрінеді. Аурудың басталу мерзімдерінің жоғары өзгергіштігі тіпті бір отбасында да байқалады. Жақсы мысал ретінде 38-40 жаста көрінетін Гентингтон хореясын айтуға болады.

Клиникалық тәжірибеде аутосомды-доминантты тұқым қуалаудың келесі гендік аурулары жиі кездеседі: гиперхолестеринемия, Марфан, Элерс–Данло синдромдары, 1 типті нейрофиброматоз, миотоникалық дистрофия, Гентингтон хореясы.