ХД, ХР типпен тұқымқуалайтын моногенді аурулар (ТҚЖ аурулары негізінде)

Сабақ №3-4: ХД, ХР типпен тұқымқуалайтын моногенді  аурулар (ТҚЖ аурулары негізінде)

Сабаққа дайындалуға арналған сұрақтар:

1.Х-тіркес  доминантты(ХД)  типпен тұқымқуалайтын моногенді аурулар және олардың сипаттамасы;

2. Х-тіркес  рецессивті(ХР)  типпен тұқымқуалайтын моногенді аурулар және олардың сипаттамасы;

3. Х-тіркес  доминантты(ХД)  типпен тұқымқуалайтын моногенді аурулардың негізгі клиникалық белгілері, этиологиясы мен патогенезі: Д-дәруменге тұрақты  рахит; гипофосфатемия;

3. Х-тіркес  рецессивті(ХР)  типпен тұқымқуалайтын моногенді аурулардың негізгі клиникалық белгілері, этиологиясы мен патогенезі: гемофилия(A, В), Дюшеннің үдемелі бұлшықет дистрофиясы; Беккердің үдемелі бұлшықет дистрофиясы;

4.Тұқымқуалайтын миопатияларды диагностикалау және   профилактика әдістері

5.Қарастырылатын тақырып бойынша үш тілде 7 терминнен тұратын глоссарий құрастыру.

Тұқым қуалайтын патология клиникалық медицинаның барлық салаларында кездесіп, жалпы аурушылық пен өлімнің біршама  бөлігін құрайды. Қазіргі мәліметтер бойынша нәрестелік өлімнің 20-30%, спонтанды аборт пен түсіктердің 40-50%, туа біткен саңыраулықтың 50%, туа біткен соқырлықтың 70%, ой-санасының жетіспеушіліктің 80% генетикалық факторларға байланысты.  Жалпы халықтың денсаулығы 18-20% генетикалық факторлармен анықталады. ХДҮ (ВОЗ) зерттеуі бойынша 1998 ж. адам популяциясында моногендік аурулардың кездесу жиілігі 1%, хромосмдық аурулардың - 1%, туа біткен ақаулардың - 3% құрайды. Мультифакторлық аурулар барлық созылмалы жұқпалы емес аурулардың 92-93% құрайды. Жыл сайын 10-12 жаңа тұқым қуалайтын аурулар ашылып  жатады. Егер  1966 жылы Мак Кьюсиктің  «Адамдағы Мендельдің мұрасы» деген алғаш шығармасында (МІМ) 1500  жуық тұқым қуалайтын аурулар мен белгілер берілген болса, бұл каталогтың 2000 ж. электронды версиясында  10500  астам  тұқым  қуалайтын  аурулар тіркелген.

      Х-тiркес-доминанттi түрi (ХД):

• вертикаль және горизонталь түрде тұқым қуалайды;
• ауру әйелдер ер адамдарға қарағанда 2 есе жиi кездеседi;
• ер адамдарға қарағанда ауру әйелдерде жеңiлдеу түрiнде жүредi;
• ауру ер адамдар тек ауру әйел адамдардан туылады, ауру ер адамның тек қыздары ауру болады(крис-кросс-тұқым қуалау).

       ХД аурулар экспрессивтiлiгi бойынша  әйел адамдарда әртүрлі  деңгейде  көрініс  береді (витаминге тұрақты рахит, тiс эмалiнiң гипоплазиясы).

       Х-тiркес-рецессивтi түрi (ХР):

• горизонталь түрде тұқым қуалау, ұрпақ аттау;
• жиi тек ер адамдар аурады;
• ауру сау қызы арқылы (тасымалдаушы) атасынан немересiне берiледi.

      Тұқым қуалаудың бұл түрiнде әйел адамдар жиi гетерозиготалы, фенотипi бойынша сау болады (гемофилия, дальтонизм).

        У-тiркес  түрi (У) - голандриялық тұқым қуалау – тек  ер адамдар  аурады (синдактилия,  гипертрихоз).

        Цитоплазмалық тұқым қуалау пластидтер мен митохондриялардың ДНҚ-сында  орналасқан гендерге тән. Адамның көптеген тұқым қуалайтын ауруларын тудыратын митохондриялық гендердiң түрлi мутациялары анықталған. Сондай аурулардың 100 жуық түрi белгiлi: Лебердiң көз жұлынының атрофиясы, онкоцитома (қатерлi емес iсiк), митохондриальдi миопатия, кеш дамитын  кардиопатия (жас және орташа жастағы зiлдi ауру). Митохондриялық аурулардың негiзгi симптомдары нерв жүйесiнiң бұзылуымен байланысты, аурудың ерте басталуы тән. Негiзгi диагностикалық тест - митохондриялар гетероплазиясының феноменi - митохондриялардың бiрi бiрiне жабысып, цитоплазмада бiркелкi емес орналасуы.  

Митохондриялық аурулардың тұқым қуалауы келесi ерекшелiктермен сипатталады:

       - ауру тек анасынан  берiледi;

       - жыныстың екеуi де аурады;

       - ауру ер адамдар ауруды балаларына бермейді.  

Гипофосфатемиялық рахит (ГФР) Витамин-Д-резистентті рахит; Х-тіркес  доминантты гипофосфатемиялық рахит; Х-тіркес рецессивті гипофосфатемиялық  рахит немесе  Х-тіркес гиперкальциуриялық нефролитиаз; Әртүрлі гендердің мутациясы: Х-хромосомадағы эндопептидазаға гомологты фосфатреттеуші ген  (PHEX); потенциал-тәуелді хлорид  каналы 5 (CLCN5); фибробласттардың өсу факторы (FGF23); дентин-матрицалық протеин 1 (DMP1); эктонуклеотид пирофосфатаза/фосфодиэстераза 1 (ENPP1); натрий-фосфорлы котранспортер тип 2 (SLC34A3; Npt2c); клото (Klotho, KL); натрий-фосфорлы транспортер тип 2 (SLC34A1, Npt2). Бұл гендер Xp22.11, Хp.11.23-p11.22-хромосомада орналасқан, 12p13.32, 4q22.1, 6q23.2, 9q34.3, 13q13.1, 5q35.3, сәйкесінше.