Мудрость Абая

Эссе

әлемдік мәдениетке әр халық өз мәдениетінің ерекше мазмұнын енгізеді, бұл бүкіл адамзаттың мәдениетін байытады. Бұл тұрғыда қазақ халқы сөзсіз әлемдік рухани мәдениетке өз үлесін қосты. Әл-Фараби, Ахмед Яссауи, Бұқар жырау, Шортанбай, Ш.Уәлиханов сияқты есімдерді айтсақ та жеткілікті. Ы. Алтынсарин, Абай, Шәкәрім Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, С. Торайғыров, С. Сейфуллин, М. Жұмабаев, М. Әуезов және т. б. Осы ұлы адамдардың арасында Абай ерекше орын алады, өйткені ол өз халқының рухани мәдениеті мен ойлауын жаңа сатыға көтерген, жаңа рухани кеңістік ашқан, болмысты көркемдік игерудің жаңа үлгілерін әзірлеген данышпан. Ұлы неміс философы Кант былай деп жазды: данышпан өзінің халқы мен адамзатын жаңа деңгейге көтереді, көркем мәдениетте жаңа бағыт береді. Демек, данышпан тек талантты өнер туындыларын ғана емес, сонымен қатар жоғары үлгілерді жасайды, көркем мәдениеттің жаңа параметрлерін орнатады. Абайдың туындылары біздің дәстүрлі мәдениетте жасалған барлық нәрселерден түбегейлі ерекшеленеді. Ол жаңа ойлауды, жаңа дүниетанымды негіздеді, жаңа этикалық және эстетикалық құндылықтарды дамытты, өмірдің, болмыстың және жаңа мұраттардың жаңа қағидатының қажеттілігін дәлелдеді. Жаңа идеялар мен дүниетанымдық принциптер тұрғысынан ол замандастарының өмірін, құндылықтарын, мұраттарын, дүниетанымын өткір және әмбебап сынға алды. Оның шығармаларында сын объектісі ең алдымен қазақ, Қазіргі қазақ қоғамы болып табылады, дегенмен бұл жағдай ерекше және ерекше нысан болып табылады, ол арқылы ол жалпы адамзаттық мәселелерді, адамзаттың түпкі мәселелерін, жақсылық пен сұлулық идеяларын көтереді және т. б. Абай ағарту қағидаты, даму қағидаты, прогресс және өркениетті өмір сүру қағидаты және т. б. сияқты іргелі ұғымдарға ерекше назар аударды. Абай олардан айырмашылығы ағарту, ақыл, білім идеясын адамның аса маңызды қасиеті ретінде ғана емес, адам өмірінің барлық жағын қамтитын және негіздейтін адам болмысының іргелі қағидаты ретінде қарастырады. Абайдың түсінігінде білім, ғылым-бұл адам руханиятының барлық басқа жақтары байланысты болатын бастаулар. Ойшыл үнемі білім, ғылым адамның, жеке тұлғаның дамуының, қалыптасуының шынайы шарты деп талап етті. Абайдың пікірінше, адам өмірінің мақсаты мен мағынасына адам білімді, ғылымды түсініп, ғылыми шығармашылықтың шыңына көтерілген кезде ғана қол жеткізуге болады. Абай табиғи және әлеуметтік құбылыстарды дамыту қағидасына да мән берді. Дәстүрлі қазақ мәдениетінде қазақтар өмірдің тұрақсыздығы, адамның қартаюы, өлім, адам тағдырының өзгеруі және т.б. туралы түсінікке ие болды. Абай нағыз ағартушы ретінде жастарды оқытуды, білімді түсінуді жан-тәнімен қолдайды. Оның пікірінше, білім-адам өмірінің іргелі шарты, прогресс факторы, адам адамгершілігінің негізі және т.б. сондықтан ол өз замандастарын, қазақтарды ғылымға, білімге үйретуге шақырған. Алайда, ол нақты өмірде иеліктен шығаруды, бұрмаланған түсінікті тапты, балалар оқыған кезде олар рухани даму мақсатында Білім алмайды және сол арқылы өз халқына, әлеуметтік прогреске қызмет етеді, бірақ ерекше болуды, айналасындағы адамдарға билік алуды қалайды.ағарту үшін емес, өз халқын одан әрі басу және қысым көрсету үшін. Бұл ұстанымның иеліктен шығуы, бұрмалануы-адамдарды білімге, рухани мәдениетке баулудың асыл мақсаттары бар білім беру, оқыту және сол арқылы өз халқына қызмет ету белгілі бір тарихи жағдайларда керісінше болады. Мұндай иеліктен шығарылған жағдайларда білім адамды көтерудің, ағартудың гуманистік мақсатына қызмет етпейді, бірақ оны қорлау мен басудың адамгершілікке жатпайтын функциясын орындайды.