Қиял туралы ұғымдарын кеңейту, адамның қиялы мен оның дамуын, түрлерін зерттеу

Пән: Психология

Сабақтың тақырыбы: Қиял

Мақсаты: Қиял туралы ұғымдарын кеңейту, адамның қиялы мен оның дамуын, түрлерін зерттеу.

Міндеті:

Білімділік: Қиял,оның түрлері,процестері жайлы мәліметтер беріп, сол жайлы білімдерін кеңейту.

Дамытушылық: Қиял  туралы жалпы биологиялық түсініктерін дамыту, студенттердің қиялы  мен қабілеттерін дамыту

Тәрбиелілік:Негізгі мәселелерге талдау жасай отырып, шығармашылыққа тәрбиелеу

Сабақтың түрі: дәстүрлі емес

Көрнекілігі: Оқулық, С.Т.О.

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру: Студенттерді сабаққа даярлау, студенттерді тексеру, сабақтың тақырыбы мен мақсатын таныстыру, зейіндерін сабаққа аудару.
2.  Жылулық шеңбері: «Менің саған тілегім...»
3. Жаңа сабақ

1-топ:      Қиял — сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс: «...барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял ғана өзіндік сақталатынсөзімдік заттарды модельдендіре алады» (әл-Фараби). Адамда қиял пайда болған кезде ми қабығында бұрын жасалған уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға түседі де, жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта жасап, өндеу процесінде екінші сигнал жүйесі шешуші рөл атқарады. Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді төмендегіше топтастыруға болады: 1. әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке қызығулары мен қасиеттеріне, алдына қойған мақсатына байланысты болып келеді. Бұл арада суды аңсап шөлдеген жолаушының қиялы мен екі-үш күннен кейін емтихан тапсыратын студенттің, машинасының тетігін жетілдіруді ойлап жүрген инженердің қиялын салыстырып көруге болады; 2. қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және дара ерекшеліктеріне де, білім тәжірибесіне де байланысты. Мәселен, көргені де, түйгені де көп, өмір тәжірибесі мол, әр тарапты білімі бар ересек адамның қиялы мен енді ғана өмірге аяқ басайын деп тұрған жеткіншектің қиялын бір өлшемге салуға болмайды; 3. қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелігіне, табиғат, жер-су қоршауына байланысты да көрініп отырады. «Жаратылыстың құшағында,—деп жазады М. Жұмабаев, — меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеп, желмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайран далада түрып өсетін қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті». 4. қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын іздестіру қиялсыз мүмкін емес. Бұл - қиялдың ерікпен байланысына жақсы мысал. Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше. Өйткені ойлау белсенділігі адамды шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай әрекет қиялдың өте күшті дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиялбір-біріментығызбайланысты. Жан қуаттарының осы екеуі де мәселенішешуге, сұраққажауапберугеқатысады. Біраққиялдамәселенішешудіңөзіндікерекшелігіболады. Қиял — мәселенісуреттеу, жандыкөрінісарқылышешсе, ойлау оны тірісуретсізжалпылай, ұғым, пікір, тұжырымтүріндешешеді; 5. адам қиялы еңбек процесінде, іс-әрекет үстінде жарыққа шығып, дамып отырады. Мұндағы негізгі шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай алу, істейтін еңбектің нәтижесін күні бұрын көре білу, яғни оны өңдеп, өзгертіп, елестете алу — адам қиялына тән негізгі белгілер. Қиялда адамның дүние жөніндегі әр түрлі таным-түсінігі әртүрлі формада қиюласып, жаңа сапаға ие болады. Қиял бейнелері адам қажеттігінен тәуелді бола тұрып, оны белсенді кызметке итермелейді,творчестволық ісіне күш-жігер қосады. Қиял тек теориялық және практикалық қызметте ғана емес ол адамның бүкіл рухани өмір жүйесінде елеулі орын алады. Кісінің өмір жолы, жеке басының ойдағыдай дамуы, даралық қасиеттері, іс-әрекетінің құрылымы, өмір салтының қалыптасуы мүмкін емес. Адам санасының жануар психикасынан басты айырмашылығы адамда ойлаумен қатар қиял әрекетінің болғандығында. Қиял түрлері: Қиялпроцессіессияқтыерікті(мақсатты) немесеәдейіжасалынуыбойыншабөлінеді. Еріксіз(мақсатсыз) жасалынғанқиялғатүсжатады. Себебі, ондаобраздарәдейіленіпжасалынбайды, және де күтпегенқызықтыжағдайларғатапболады. Еріктіқиялдыңадамүшінмаңызызор. Қиялдыңбұлтүріадамныңалдындаөзіқойғаннемесебасқабіреудентапсырылғанміндетбойыншабелгілі-біробраздардыжасаумақсатытуғанкездекөрінеді. Бұлжағдайдақияладамның өз арқылыбақыланадыжәнебағытталады. Мұндайжұмыснегізіндеқажеттікөріністердіеріктітүрдежасауғажәнеөзгертумүмкіндігіжатыр.Еріктіқиялдыңкөптегентүрлеріменформаларыарасынанжаңаданжасалынғанқиял, шығармашылыққиялжәнеармандыбөліпқарауғаболады.Қайтажасауқиялыадамғаөзініңсуреттеуінетолықтайсәйкескелетінобьектініжасауқажеттілігітуғанкездепайдаболады. Қиялдыңбұндайтүрімен, географиялықорыннемесетарихиоқиғатуралысуреттеудіоқығанкездеәдебиеткейіпкерлеріментанысукезіндекезігеміз. Қиялдыңбұлформасы тек қанакөруіменғанаемес, соныменқатар есту т.б. сияқтыпроцесспенбайланысты. А.С. Пушкиннің ң Полтава ң аттыпоэмасыноқиотырып, бізатылғаноқтыңдауысын, солдаттардыңайқайын, барабандардыңсоғуынайқынкөзалдымызғаелестетеміз.Қайтажасауқиялменбізкөпжағдайдасөзбенсипаттаубойыншақандайда бір көріністіжасауқажетболғанжағдайдакездесеміз. Алайда, біз бір нәрсенісөзбенемес, схема сызунегізіндежасауқажетболатынжағдайларкездеседі. Бұндайжердеобраздыжасау, адамныңкеңістіктегіқиялғақабілеттілігіменанықталады. Әрине, бұлқиялтүріадамныңойлаужәнееспроцессментығызбайланысты.Еріктіқиялдыңкелесітүрішығармашылыққиял.Оладамныңжоқүлгібойыншажаңаобраздыжасауыменсипатталады. Шығармашылыққиялдаеспентығызбайланысты, себебіоныңкөрінісіндеадамөзініңбұрынғытәжірибесінескеалады. Сондықтандақайтажасауқиялыжәнешығармашылыққиялдыңарасындаайқыншекаражоқ. Жаңаданжасалынғанқиялкезіндекөруші, оқушынемесетыңдаушыберілгенобраздыөзініңшығармашылыққиялыныңіс-әрекетіментолтырыпотыруғатиіс.Қиялдың ерекше түрі-арман болып табылады. Қиялдың бұл түрінің мәні жаңа образдарды жеке өзіннің жасауында. Арманныңшығармашылыққиялғақарағандабірқатарайырмашылықтар бар. Біріншіден, армандаадамөзітілегенобраздыжасайды, ал шығармашылыққиялдаадамәрқашанөзіқалағаннәрсесінжасайбермейді. Армандаадамдыөзінетартатын, өзітырысатынбелгілі-біртілекжатады. Екіншіден, арман-шығармашылықіс-әрекеткеқосылмағанқиялпроцессі, яғникөркемшығармағылымиашулар, техникалықойлау табу т.б. түріндегі тез арадажәнетікелейобъективтіөнімбермейді.