Тәуке ханның билікке келуі, оның саясаты. Қазақ-жоңғар қатынасында шиеліністің күшеюі. Тәуке ханның «Жеті жарғысы». Билер институты

«ҚАЗАҚСТАН-РЕСЕЙ МЕДИЦИНАЛЫҚ        НУО «КАЗАХСТАНСКО- РОССИЙСКИЙ УНИВЕРСИТЕТІ» МЕББМ        МЕДИЦИНСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ»[pic 1]

№6 БОӨЖ

Тәуке ханның билікке келуі, оның саясаты. Қазақ-жоңғар қатынасында шиеліністің күшеюі. Тәуке ханның «Жеті жарғысы». Билер институты

                                                                                  Орындаған: Мергенбаева Е.Б.

                                                                          Курс: 1

                                                                                  Мамандығы: Жалпы медицина

                                                                                  Тобы: 104 «Б»

                                                                                  Қабылдаған: Хамытхожаева Д. Ж.

Алматы, 2023

МАЗМҰНЫ:

1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім

1. Тәуке ханның билік құруы
2. «Жеті жарғы» заңдары
3. Тәуке хан тұсындағы жоңғар шапқыншылығы
4. Қазақ хандығы кезіндегі билер институты

1. Қорытынды
2. Пайдаланған әдебиет

1. КІРІСПЕ

Тәуке хан (1680-1715 жылдары билік етті) – Қазақ хандығының ұлттық тарихқа өлшеусіз үлес қосқан көрнекті мемлекет қайраткерлерінің бірі. Оның есімі қазақтардың мемлекеттілігінің нығаюымен, Қазақ хандығының Орталық Азия аймағындағы халықаралық қатынастар жүйесіндегі сыртқы саяси ұстанымдарының бекітілуімен байланысты.

[pic 2]

1. НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Тәуке ханның билік құруы

Тәукенің билік құрған жылдары қазақ тарихында ерекше орын алады. Бұл жойқын феодалдық қырқыстардың аяқталуының, заңдардың салыстырмалы үстемдік етуінің, экономиканың дамуы мен сауданың гүлденуінің «Алтын ғасыры» болды.

Тәуке хан қазақ әдет-ғұрып құқығының негізін салушы болып саналады, өйткені оның тұсында қазақ қоғамының құқықтық жүйесінің түпкілікті қалыптасуы болды.

Тәуке билік қатынастары жүйесіндегі алғашқы үлкен өзгерісті жасады. Билердің қызметін ретке келтіріп, билер кеңесінің отырысын тұрақты және тұрақты етіп отырды. Оның үстіне ол кеңестер өтетін орындарды белгіледі. Бийск кеңестері билік қатынастары жүйесінде тікелей және кері байланыстарды жүзеге асыратын маңызды мемлекеттік органға айналды. Осылайша, қарапайым халық арасындағы биліктің беделі тез өсті, бұл елдегі саяси жағдайды қарқынды дамытуға мүмкіндік берді.

Рулық-тайпалық қатынастарды ретке келтіре білген Тәуке хан. Консенсус басты қағида болып жарияланды.

«Жеті жарғы» заңдары

Тәуке ханның реформалары заң жүйесіне де әсер етті. Оның тікелей қатысуымен «Жеті жарғы» деп аталатын заңдар жинағы әзірленді. Ел аузындағы аңыздарға қарағанда, Тәуке үш жүздің билерін Көлтөбеге жинап, Қасым хан мен Есім ханның ескі жарғылары негізінде жаңа заңдар жинағы әзірлеп, қабылдаған. Өкінішке орай, бұл заңды құжат бастапқы нұсқасында бізге жеткен жоқ. Оның кейбір үзінділері қазақтың аузынан жазып алған белгілі зерттеуші А.Левшиннің кітабында берілген.

Ол «Жеті жарғыдан» бөлек, Қасым кодексін, әсіресе, халықаралық құқық саласында дереккөз ретінде пайдалануды жалғастырды. Кодекстерге бастапқы толықтырулар билердің «Ереже» және «Білер сөзі» ережелері - билер сотының тәжірибесі туралы мәліметтерді қамтитын әңгімелері-сот прецеденті болды.

«Жеті жарғыда» ортағасырлық қазақ қоғамының негізгі қағидалары мен құқық нормалары бекітілген. Әдет-ғұрып құқығы кодификацияланды, Тәукенің алдындағы заңдармен толықтырылды. Кейбір зерттеушілер бұл мекемелердің түп-тамыры Шыңғыс ханның «Ұлы жасағынан» (ясасынан), Қасым мен Есім хандардың институттарынан бастау алады деп есептейді. «Тәуке хан заңдарында» әкімшілік, қылмыстық, азаматтық, отбасылық құқық нормалары, сондай-ақ салықтар, діни нанымдар туралы ережелер заңды түрде бекітілді, яғни олар барлық дерлік тараптарды қамтыды. Тарихшылар «Жеті жарғыны» ойраттардың «Их цааз» заңдар жинағына жауабы ретінде қарастырады. Тәуке хан қазақтың және көршілес халықтардың (қарақалпақ және қырғыз) атақты билерімен ақылдаса отырып, әдет-ғұрып заңдарын, билер сотының тәжірибелерін жинақтап, заман талабына сай өзгертіп, толықтырған. «Жеті жарғы» орыс деректерінде «Тәуке хан заңдары» деген атпен белгілі. «Жеті жарғыға» әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық құқық нормалары, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізілген. «Жеті жарғы» - жеті әдеттік құқықтық жүйеден тұратын қоғамдық қатынастарды реттейтін салалардың жиынтығы. Олар: жер дауы, жесір дауы, құн дауы, бала тәрбиесі және неке, қылмыстық жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

1-жарғы. Көтеріліс жасап,бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы бұйырылсын.

2-жарғы. Түркі халқының мүддесін сатып,елге опасыздық еткендер өлім жазасына бұйырылсын.

3-жарғы. Мемлекет ішінде жазықсыз кісі өлтіргендер өлім жазасына бұйырылсын.

4-жарғы. Өзге біреудің әйелімен зинақорлық жасап,ақ некені бұзушыларға өлім жазасына бұйырылсын.

5-жарғы. Өреде тұрған,тұсаулы жүрген сәйгүлік атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырылсын.

6-жарғы. Төбелесте мертігуің түріне қарай төмендегіше мүліктей құн төленсін: а)біреудің көзін шығарған кісі айыпқа қызын береді,ал қызы жоқ болса қыздың қалыңмалын береді. ә)төрт мүшенің бірін мертіктірген кісі айыпқа ат береді.

7-жарғы. Ұрланған жылқы өзге де құнды мүлік үшін он есе артық айып төлеттірілсін.

Тәуке хан тұсындағы жоңғар шапқыншылығы

XVII-XVIII ғасырдың басындағы Қазақ хандығының сыртқы саяси жағдайы қиын болды.

Еділ қалмақтары мен жайық казактары батыстан қазақтарды, солтүстіктен Сібір казактары, оңтүстіктен башқұрттар, оңтүстіктен бұхарлар мен хиуаларға шапқыншылық жасады, бірақ негізгі қауіп шығыстан, Жоңғар хандығы жағынан келді.

Жоңғарлардың Қазақстанға шабуылы баяу және бірте-бірте жүріп, қақтығыстар бітімге, оның ішінде қалмақтардың қазақ хандарының билігіне бағынуына жол берді.

Бірақ Батыр Қонтайшы тұсында жоңғарлар мен қазақтар арасындағы қайшылықтар үздіксіз соғыстарға ұласты. Батыр қазақтарға қарсы бірнеше басқыншылық жорықтар жасады. Ол қайтыс болғаннан кейін Жоңғар хандығында толқулар басталды, бірақ Қалдан Серен(1670-1697) билікке келуімен бұл жорықтар қайта жалғасады. Ал Цеван Рабдан(1697-1727) билікке келгеннен кейін қанды драмалық оқиғалар кезеңі басталды.

Тәуке хан жоңғарларды тоқтата алмай, 1681 жылы Қалдан әскерлері Шу өзенінен өтті. Жоңғарлар Ферғана алқабына басып кірді. Тәуке хан жылдарында қалмақ-қазақ соғыстары бірінен соң бірі жалғасты; олардың ең маңыздысы 1711-1712, 1714, 1717 жж. 1717 жылы Аягөз өзенінің жоғарғы жағында үш күнге созылған шайқас қазақтардың жеңілуімен аяқталды. 1718 жылы жоңғарлар Жетісу арқылы Арыс, Бөген, Чаян өзендеріне жылдам жорық жасады. Олардың мақсаты қазақ хандарының ордасы – Түркістанды басып алу болды.

Хан Тәукенің шағын шайқастардағы жеке табыстарына қарамастан, қазақтар бірте-бірте Ертіс, Тарбағатай, Жетісу бойындағы көшпелі қосындарынан айырылып, одан әрі шығысқа шегінді.

Қазақ хандығы кезіндегі билер институты

Қазақ халқының өмірінде билер институтының алар орны мен үлес-салмағы, маңыздылығы айрықша. Өйткені, оның – мемлекеттің саяси және әлеуметтік жағдайын тек әдеттегі құқықпен ғана емес, рухани-мәдени салт-дәстүр негізінде де ұштастыра әрі теңестіре отырып қамтамасыз етуші бірден-бір құрылым ретіндегі рөлі ерекше. Бұл құрылым ол кезде мемлекеттік басқару жүйесімен тығыз астасып жатты. Билер ел, жер, жесір дауын, мал-жан, кәсіп мәселесін түйінді төрт-ақ ауыз сөзбен тындырып отырған. Тындырғанда да хатсыз, қарарсыз, ауызша жүзеге асырып, бітіріп отырған. «Би – әлеуметтік категория ретінде қазақ халқының тарихында ерте заманнан бері қолданылып келе жатыр... Әлеуметтік қатынастардың дамып шиеленісумен бірге, кейде билердің көпшілігі қанаушы таптардың уәкіліне айналған. Билердің әдет-заң нормаларын талқылауда, билік айтуда, ол биліктің орындалу әдістерін белгілеуде кең құқықтары болды. Билер соты Қазан төңкерісіне дейін қылмыстық және азаматтық істердің көпшілігін қарайтын ресми орган болып, құн, барымта, қалың мал, әмеңгерлік, көп әйел алу, т.б. патриархтық кертартпа қалдықтарды қорғап келеді» – деп билердің қоғамдағы рөлін әдейі төмендетіп көрсеткен.

Ел басқаруда билердің орны ханнан кем еместігін, тіпті ханның өзін «Билер кеңесі» сайлайтынынан сескенген Ресей империясы Қазақстанды отарлау барысында олардың рөлін шектеп, мүлдем жойып тынды. Ал, қарауындағы бодан елдің күшті хандықтардан тұруы, ондағы билердің кей жағдайда хандардан да беделдері асып тұратындығы Ресей империясының отарлау саясатын ойдағыдай жүзеге асыруына кедергі деп білді. Осы себептен билердің қызметін мүлдем жою көзделді. 1868 жылы қабылданған «Жаңа устав» қазақ даласында сұлтандық пен елді басқарудың ежелден келе жатқан дәстүрлі жүйесін жойды. Солай қазақ даласы ұсақ болыстарға бағынышты болды. Осындай ұсақталған болыстарды, бұрын көсемдігімен, шешендігімен халыққа танылғанда ғана өздігімен би атанатындарды енді халық сайлап, Ресей патшасының еркеше құқықты өкілдері заңдастырып бекітетін болды. Мұндай қадамға бару ғасырлар бойы мінсіз қызмет етіп, тарихтың, қоғамның қалыптасуына олардың бойындағы сан-алуан тума таланттарын біржолата жою еді. Өйткені, енді болыстыққа би – қазылыққа өзінің дара қасиеттерімен би атанғандар емес, пара беру арқылы, халықтың емес, қара басының құлқынын ойлайтын, Ресей патшасы өкілдерінің айтқанын істеп, айдағандармен жүретін дарынсыз, жетесіз мансапқорлар сайланды. Абайдың «Бас-басына би болған өңшең қиқым» деп қынжылуы осы кездің көрінісіне айқын куә. Арғы-бергі ауызша тараған немесе жинақталып қағазға түскен көне шежірелерімізге зер салсақ, бидің тек байлардың ғана арасынан емес, жоқ-жітікті кедейлер арасынан да талай шыққанын, «Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітірген» билер болғанын тарих растайды.

Би дегенге үш арысымыз – Төле, Қазыбек, Әйтеке жеткен заңғар биіктен қарағанымыз абзал. Енді халық даналықтарына сүйене отырып, билер бойындағы дара қасиеттерге қысқаша болса да жеке-жеке тоқталып, сараласақ. Иә, би-көпті көрген, яғни «көре-көре көсем болған», көкірек көзі қиядағыны шалатын, ойы орамды, көнені ғана біліп қоймай, болашақты да тап басып, байламды, бағаналы болжам жасай алатын, әрдайым халық көңілінен шығатын жан болуы шарт. Шешендік – көп халықтарда ертеден ұшырасатын қасиет. Тіпті, Ежелгі Рим империясы мен Грек, Мысыр елдеріндегі оқу орындарында шешендік өнер «Риторика» аталып, негізгі пәндердің бірі болып саналған. Ал, қазақ даласында билер біздегі секілді ешбір пәнді оқымай-ақ салиқалы ойдың түйінін дәл жеткізуге шебер болған. Даулы мәселені шешкен жерде кемі үш би қатысқан, бірі – айыптаушы (прокурор), екіншісі – ақтаушы (адвокат), үшіншісі –төбе би (судья). Қазақта, сондай-ақ жалпы түркі елдерінде би секілді қазы деген сөз жиі кезігеді. Қазы да билік айтушы, төрелік етуші болып саналады. Әйтсе де би мен қазы сөздерінің арасы жер мен көктей. Қазы бір өзі ғана даулы іспен жүгінушілерге шешім шығарып, төрелік айтады. Ал оның әділдігі мен әділетсіздігі көп жағдайда тең түсіп жатуы ықтимал. Ондай жағдайда даушылар қазыдан асып, билер алдына жүгінетін болған. Қазы өзінің дүниетаным, көзқарасына қарай дұрыс болсын, бұрыс болсын – төрелік айтушы ғана.

Халық арасында «би екеу болса, дау төртеу» деген астарлы сөз бар. Бұл арада даулы мәселені екі би емес, үш би шешсін дегені. Яғни, бұл әдіс сол кезеңдегі дала демократиясының таптырмас туындысы болып табылады. Би елші (дипломат) мәмілегер ретінде де тарихтан орын алған. Яғни, би тек ел ішіндегі даулы мәселені шешеді екен деп қарауымыз да жете бағамдамаушылық. Әрине, жеке адамдар, ру, тайпа, ұлыс аралығындағы кикілжіңді ел мен ел арасындағы даулы істермен қатар қоюға болмайды. Сол себепті де, соңғы мәселені шешу үшін жат жұртқа нағыз беделді билерді жіберіп реттеп отырған. Қазақтармен жауласып келген Жоңғар хандығына соғысты тоқтатып, тату көршілік қатынас орнату үшін кезінде Қазыбек би бастаған елші жіберілген. Сонда Қазбек бидің Жоңғар ханына елшілікке барғанда айтқаны: «Сен темір де мен көмір, Еріткелі келгемін. Екі еліктің баласын, Теліткелі келгемін. Егесетін ел шықса, Иілткелі келгемін. Тұтқыр сары желіммін, Жабысқалы келгемін. Жаңа үйреткен жас тұлпар Шабысқалы келгемін. Танымайтын жаттарға, Танысқалы келгемін. Қазақ-қалмақ баласы, Табысқалы келгемін. Табысуға келмесең, Тұрысатын жеріңді айт, Сен қабан да мен арыстан Алысқалы келгемін». Ел басшылары сол заманда билер арқылы барлық түйінделген мәселелерді мүмкіндігінше бейбіт жолмен шешіп, бәтуаластыруды мұрат тұтқан. Билер саясатпен де айналысып, қоғам қайраткері дәрежесіне дейін көтеріліп отырған.

Би – жекелеген адамдар, ру мен ру, тайпа мен тайпа арасындағы дау-жанжалды шешумен ғана шектелмегені баршаға мәлім. Олар ел мен ел арасындағы қоғамдық мәні зор саяси мәселелерді шешуде хан-сұлтандардың негізгі тірегі, кеңесшісі болған. Хан қаншама қаҺарлы болғанның өзінде «Билер кеңесінде» көпшілік дауыспен қабылданған шешімді жеке билікпен бұза алмаған. Әйгілі әз Жәнібек ханның жанында ел ішінің сыртқы саясатының барлық мәселелерін талқылап, баға беріп, жөн-жоралғы сілтейтін алпыс би болған екен дейді. Атақты Абылай ханның жанында үнемі кеңесші 8 би болғаны тарихтан белгілі. Ал, иісі қазақтың кемеңгер ханы әз Тәуке, бүгінде ежелгі гректердің заңгері Салон шығарған заңмен пара-пар делініп жүрген, «Жеті Жарғыны» жазғанда ошақтың үш аяғындай тең тұрған билеріміз – Төле, Қазыбек, Әйтекелердің ақыл-кеңесін басшылыққа алғанын ешкім жоққа шығара қоймас. Күлтөбе, Мәртөбе бастарында өткен талай әйгілі кеңестерде ел бірлігі, ас-ауқаты, амандығы мен болашағы жайында келелі іске кеңес берген де осы билеріміз болатын. Ел ішінде би ой түйіп, сөз ұстап, әділ төрелік айтумен бірге, бүкіл бір халықтың болашақ ұрпағын тәрбиелеуде де теңдессіз қызмет атқарумен қадірменді саналған. Қалай болғанда да сан ғасырлар бойы халқымызбен бірге жасасып, оның ел басқару жүйесінде айрықша қоғамдық маңыз атқарып келген билердің рөлін қайта жандандырсақ, ұлттық қадір-қасиеттерімізді сақтауға көмектесер еді. Осы қастерлі мұра, даналық, «қара қылды қақ жарар» әділдіктің адал оғы, сатылмаған қазақтың киелі ауызды билерінен шыққан сөздер бүгінгі таңда да қазақ қоғамына үлгі болуы қажет екендігіне ешкімнің таласы жоқ деген ойдамыз.

1. ҚОРЫТЫНДЫ

Тәуке хан күшті және егемен, билігі территориялық жағынан қазақтың үш жүзіне де тараған қазақ хандарының соңғысы болған деген қорытынды жасауға болады. Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін (1718 ж.) көп ұзамай үш жүздің де өз хандары болды, олардың шежіресі өте шатастырылған. Содан бері жүздер дербес хандықтарға айналды, бірақ олардың арнайы атаулары жоқ, әр жүздің ханы сәйкесінше Ұлы жүздің ханы, Орта жүздің ханы, Кіші жүздің ханы деп аталды.

1. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

• Тәуке хан. https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%99%D1%83%D0%BA%D0%B5_%D1%85%D0%B0%D0%BD
• Тәуке хан. https://e-history.kz/ru/prominent-figures/show/12646
• Тәуке хан. http://www.heritagenet.unesco.kz/kz/content/history/portret/tauke.htm