Н. Әлімқұловтың «Нысапсыздар» аңыз поэмасының идеялық мазмұны

Н. Әлімқұловтың «Нысапсыздар» аңыз поэмасының идеялық мазмұны

Нұрхан Әлімқұловтың «Нысапсыздар» аңыз поэмасы – адамгершілік, әділдік, парасаттылық сияқты мәңгілік құндылықтарды көтерген, терең философиялық ойға жетелейтін шығарма. Поэманың негізгі идеялық мазмұнын төмендегідей ашуға болады:

• Әділдік пен зұлымдықтың күресі: Поэмада жақсылық пен жамандықтың, әділдік пен зұлымдықтың мәңгілік қарама-қайшылығы аңыздық сюжет арқылы көрсетіледі. Нысапсыздыққа бой алдырған кейіпкерлердің ақыры олардың қателіктерінің заңды нәтижесі екендігін көрсетеді.
• Адамгершілік пен парасаттылықтың маңыздылығы: Шығармада адам бойындағы ең жоғары құндылықтар – мейірімділік, адалдық, кішіпейілділік пен парасаттылықтың қажеттілігі баса айтылады. Нысаптылық пен әділдікті ту еткен кейіпкерлердің іс-әрекеттері оқырманға үлгі болады.
• Биліктің жауапкершілігі: Поэмада билік басындағылардың халық алдындағы жауапкершілігі, әділ шешім қабылдау қажеттілігі көтеріледі. Нысапсыз билеушілердің халыққа әкелген зардабы арқылы биліктің әділ болуы қаншалықты маңызды екендігі көрсетіледі.
• Моральдық құлдыраудың қаупі: Нысапсыздыққа бой алдыру қоғамның моральдық тұрғыдан құлдырауына әкелуі мүмкін екендігі ескертіледі. Жеке тұлғаның және қоғамның әділдік пен адамгершілік қағидаларын ұстануының маңызы айқындалады.
• Табиғат пен адамның үйлесімі: Аңыздық сюжетте табиғаттың адам өмірімен тығыз байланысы, оған немқұрайлы қараудың зардаптары да көрініс табуы мүмкін. Табиғаттың әділдіктің өлшемі ретінде көрінуі де ықтимал.
• Қоғамдық сананы ояту: Поэма оқырманды адамгершілік құндылықтар туралы терең ойлануға, өз бойындағы жақсы қасиеттерді дамытуға және қоғамдағы әділдікті орнатуға шақырады.

Қорыта айтқанда, Н. Әлімқұловтың «Нысапсыздар» аңыз поэмасы – адамзат үшін мәңгілік өзектілігін жоймайтын, әділдік пен адамгершіліктің маңыздылығын көрсететін көркем туынды.

Ә. Дүйсенбиевтің табиғат және жануарлар әлеміне арналған өлеңдерін талдау

Әкім Ысқақтың Ә. Дүйсенбиев туралы жазған мақаласында оның табиғат пен жануарлар әлеміне арналған өлеңдеріне ерекше назар аударылған. Ақынның бұл тақырыптағы шығармалары балалар әдебиетінің құнды үлгілері болып табылады.

Жан-жануарлар, қоршаған орта, табиғат, пейзаж тақырыбындағы өлеңдері («Піл», «Қабылан», «Жолбарыс», «Жираф», «Аю қалай ұйықтайды» және т.б.):

• Балаларға арналған тіл мен стиль: Ә. Дүйсенбиевтің бұл топтағы өлеңдері қарапайым, түсінікті тілмен жазылған. Ұйқас пен ырғақ балалардың қабылдауына жеңіл әрі қызықты.
• Жануарлардың мінез-құлқын суреттеу: Ақын әрбір жануардың өзіне тән ерекшеліктерін, қозғалыстарын, дағдыларын шеберлікпен суреттейді. Мысалы, «Піл» өлеңіндегі үлкен, күшті, ақылды жануардың бейнесі, «Қабылан», «Жолбарыс» өлеңдеріндегі жыртқыштық пен сұстылық, «Жираф» өлеңіндегі ұзын мойынды, биік жануардың ерекшелігі, «Аю қалай ұйықтайды» өлеңіндегі қысқы ұйқыға дайындалу процесі балалардың қызығушылығын тудырады.
• Табиғат көріністерімен байланыс: Жануарлардың тіршілігі табиғат аясында өтетіндіктен, ақын олардың өмір сүретін ортасын, пейзажды да қоса суреттейді. Бұл балалардың қоршаған орта туралы түсініктерін кеңейтеді.
• Дидактикалық элементтер: Бұл өлеңдерде жасырын түрде дидактикалық элементтер де кездеседі. Балалар жануарлардың ерекшеліктерін білу арқылы табиғатқа деген сүйіспеншілікке, қамқорлыққа үйренеді. «Аю қалай ұйықтайды» өлеңі арқылы жыл мезгілдерінің ауысуы, жануарлардың бейімделуі туралы түсінік алады.
• Эмоционалдық әсер: Өлеңдер балаларда жануарларға деген жылы сезім, қызығушылық, кейде тіпті қорқыныш сезімдерін де тудыруы мүмкін. Бұл арқылы олардың эмоционалдық дамуына ықпал етеді.

Жануарлар әлеміне арналған өлеңдері («Қозы», «Лақ», «Ақ бұзау», «Торайлар», «Торы тай» және т.б.):

• Үй жануарларының бейнесі: Бұл топтағы өлеңдерде қазақ халқының өмірінде маңызды рөл атқаратын үй жануарларының сүйкімді бейнелері сомдалады. «Қозы», «Лақ» сияқты жас төлдердің еркелігі, қылығы, дыбыстары балаларға жақын әрі таныс.
• Қарапайым сюжеттер: Өлеңдердің сюжеттері көбінесе қарапайым, балалардың күнделікті өмірінен алынған жағдайларға негізделеді. Мысалы, төлдердің ойнауы, аналарымен бірге жүруі, тамақ іздеуі т.б.
• Дыбыстық имитация: Ақын жануарлардың дыбыстарын («мә-мә», «балапан-ай», «мыңқ-мыңқ») қолдану арқылы өлеңдерді одан әрі шынайы әрі қызықты етеді. Бұл балалардың дыбыстық қабылдауын дамытуға көмектеседі.
• Сүйіспеншілік пен қамқорлық сезімі: Бұл өлеңдер арқылы балаларда жануарларға деген сүйіспеншілік, оларға қамқорлық жасау сезімдері оянады. Төлдердің әлсіздігі мен сүйкімділігі арқылы қорғау инстинкті де дамуы мүмкін.
• Тілдік байлық: Өлеңдерде жануарларға қатысты қазақ тілінің бай лексикасы қолданылады (мысалы, төл атаулары, олардың қозғалыстарын білдіретін сөздер). Бұл балалардың тілдік қорын байытуға ықпал етеді.

Қорыта айтқанда, Ә. Дүйсенбиевтің табиғат пен жануарлар әлеміне арналған өлеңдері балалардың дүниетанымын кеңейтуге, қоршаған ортаға деген сүйіспеншілігін арттыруға, тілдік қорын байытуға және эстетикалық талғамын дамытуға бағытталған құнды шығармалар болып табылады. Оның өлеңдері арқылы балалар табиғаттың алуан түрлілігі мен жануарлардың қызықты әлемімен танысады.