Әл Фараби

 «Бақыт - бұл абсолютті жақсылық. Бақытқа жету және оны алу үшін қажет нәрсенің бәрі бірдей жақсы, оның өзі үшін емес, бақытқа жету үшін қажет болғандықтан. Бақытқа кез келген жолмен кедергі жасайтын кез келген нәрсе абсолютті зұлымдық болып    табылады ».

Әл-Фараби

Бақыт мәселесі этикалық-философиялық ілімдердегі басты мәселелердің бірі болып қала береді. Ол моральдық сананың ең тұрақты және сонымен бірге динамикалық қатынасының бірін құрайды. Бұл мәселені зерттеуге көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі барлық дәуірлер мен халықтардың ойшылдары көп көңіл бөлді. Бұл Эпикур мен Диоген, Сократ пен Аристотель, Сенека мен Марк Аврелий, Конфуций мен Лао-цзы, Л.Фейербах пен Ф.Ницше, Л.Н.Толстой мен В.В.Розанов және тағы басқалар. Бақыт идеясы этикалық ой тарихындағы алғашқылардың бірі болып табылады. Болгар философы Кирилл Нешев этикалық теорияның дамуына серпін берген ол екенін атап көрсетеді.

Бақыт мәселесі адамзат тарихында зерттеліп келгеніне қарамастан, оны түсінудің әр жолы жаңа қырлары ашылады. Философия тарихының әрбір дәуірінің өзіндік «бақыт манифесттері» болады. Сонымен бірге, сонау өткен дәуір ойшылдарының идеялары бізді өзінің тереңдігімен және өзіндік ерекшелігімен, қазіргі этикалық және философиялық ізденістермен үндестігімен жиі таң қалдырады.

Әл-Фарабидің этикалық ой-пікірінің дамуын бастайтын басты мәселе – адамның сұлулық пен бақытқа қол жеткізуі, бүкіл әлеммен үйлесімді өмір сүруі мәселесі.

Ең алдымен, әл-Фарабидің бүкіл философиясы айқын гуманистік бағытпен сипатталатынын атап өткен жөн. Әл-Фарабидің гуманизмі адам тұлғасын абсолютті құндылық, ғаламның орталығы ретінде тануға негізделген. Ойшыл адамның және оның ақыл-ойының жетілдірілетін шексіз мүмкіндіктеріне сенді және адам кемелдікке ұмтылуы керек деп есептеді. Бұл Ренессанс гуманизмінің идеялары мен мұраттарымен үндескен озық, прогрессивті дүниетаным болды.

Әл-Фараби адамның кемелдігі бақытта деп есептейді. Ол кемелдік (арабша камал) ұғымын жақсылық пен бақытқа (араб. Са'ада) ұқсас деп есептейді [2, 198]. Оның ойынша, барлық адамдар жаратылысынан өз мақсаты ретінде кемелділікті таңдауға бейім, сондықтан оларға кемелдіктің мәнін және оған жету жолдарын түсіндіретін ілім қажет. Осылайша, бақытқа жету үшін оның теориялық негіздемесі қажет. Бақытқа жетуде философияның маңызы зор екенін әл-Фараби былай деп атап көрсетеді: «Сұлулық өз бойымызда, ал сұлулық философия өнерінің арқасында ғана болған кезде ғана бақытқа жететіндіктен, ол міндетті түрде философияның арқасында деген қорытынды шығады. бақытқа қол жеткіземіз».

Сонымен, әл-Фарабидің айтуынша, біз бақытқа философияның арқасында қол жеткіземіз. Философия көптеген өмірдің, көптеген ұрпақтардың тәжірибесін жинақтайды. Ол адамға өмір сүруге және өзін бақытты сезінуге көмектесетін пайдалы принциптер мен ережелерді тұжырымдайды.

Әл-Фараби әрбір адам бұл дүниеде не үшін және не үшін өмір сүріп жатқанын түсінуге ұмтылады деп есептейді. Егер ол осы сұраққа жауап тапса, ол бақытты болуы мүмкін. Нағыз философ адам болмысының мәні туралы сұраққа өз өмірімен жауап беруі керек. Ол философияның мәні адамның нақты өмірінде көрінеді деп есептейді. Философия, оның ойынша, өмірден ажыраған алыпсатарлық пән емес. Керісінше, өмір оның қайнар көзі және субъектісі. Философия адамға қоршаған әлемді түсінуге және оны мақсатты түрде өзгертуге көмектеседі. Сонымен қатар, философия адамның өзін-өзі тануына, жетілдіруіне көмектеседі.

Философияны меңгеру үшін әл-Фарабидің айтуы бойынша адамға жақсы мінез-құлық, ақыл-ой күші қажет. Философияны «жақсы ақылмен» ғана түсінуге болатынын, бұл өз кезегінде логика өнерін меңгеру арқылы жүзеге асатынын атап көрсетеді. Ойшыл «есі дұрыс» және «есі дұрыс емес» ұғымдарын қолданады. «Жақсы сананы» ол ақыл күшімен, ал «жаманды» ессіздік пен ақымақтықпен сәйкестендіреді. «Ақыл-есі дұрыс» біз адам білуі керек нәрселердің бәрін білеміз.

Әл-Фараби «Бақытқа апарар жолды нұсқау» атты трактатында адамның мінез-құлқы, ақыл-ойы дұрыс болса, бақытқа міндетті түрде қол жеткізетінін атап көрсетеді. Ол бірлікте қабылданатын ізгі мінез-құлық пен ақыл-ой күші кемелдік пен ізгілік мүмкін болатын адамдық қадір-қасиет екенін атап өтеді. Ойшыл адамның сұлу да, сұрықсыз да барлық адамгершілік қасиеттері туа біткен емес, ол қоғамдағы өмір сүру процесінде бойына сіңіп, оларды жүйелі түрде жүзеге асыру әдеті нәтижесінде қалыптасады деп есептейді. Ол адамға дүниеге келгеннен бастап ізгілік пен жамандықтың туа алмайтындығы сияқты, оның туа біткен тоқымашы, хатшы бола алмайтынын көрсетеді. Шындығында, әл-Фараби адамның адамгершілік санасын әлеуметтік анықтау идеясын тұжырымдайды.