Төлем жүйесін ұйымдастыру формалары

Тақырыбы: Төлем жүйесін ұйымдастыру формалары

Шымкент 2023

Төлемдер жүйесі қаржы жүйесінің жүрегінде орналасқан. Ұлттық және халықаралық деңгейдегі технологиялардың жедел өзгеруіне және осы саладағы бәсекелестікке байланысты Ұлттық банк саясаты төлемдер жүйесінің екі деңгейінің тиімділігі мен қауіпсіздігін қолдауға үнемі көңіл бөліп отыруы тиіс. Шетелдік мамандар Қазақстанның төлем жүйелері бұрыңғы кеңес одағының аумағында жетекші төлемдер жүйесі екенін бірнеше рет атап айтқан. Мысалға, БААЖ жүйелік маңызы бар төлемдер жүйесіне талап етілетін Халықаралық есеп айырысу Банкінің төлемдер және есеп айырысу бойнша Комитеті жасаған шешуші қағидаларына сай келеді.

«Төлемдер жүйесі» ұғымын талқылауда қолданылатын негізгі тәсілдерді зерттеу көрсеткендей, оның қызметін етуі келесі мақсаттарды көздейді: есеп айырысуларды ретке келтіру, қаражаттарды төлеушіден алушыға уақыт пен кеңістікте тиімді және қауіпсіз ауыстыру, төлем контрагентінің міндеттемесін есепке алу және орындау негізінде құн формасының өзгеруі, есеп айырысуға қатысушылардың барлығының мүдделерін сақтау.

Ұлттық төлемдер жүйесінің құрамды жиынтығын жүйелендіру мақсатында олардың арасында аралық буындардың есеп айырысуларына қатысатын төлем құралдары қолданылатын, сонымен қатар оларды жургізу кезінде пайда болатын тәуекел мен төлемдерді жүзеге асыру қағидаларының жүйесіне салынатын есеп айырысу субьектілері мен обьектілерінің сипаты, орны, уақыты, төлемдер жүргізу тәсілдері мен формалары, төлемдер шамасы және оның кезектілігімен байланысты элементтері бөліп көрсетілді.

Төлемдер жүйесінің қарастырылған элементтерінің құрамы төлемдерді жүзеге асырудың ұйымдастырушылық негізінде, жүйенің функционалдық элементтерін де ашатын сипаттамалардың түрлі жиынтығы болып есептелетін қорытындылауғы мүмкіндік береді. Өз кезегінде, төлемдер жүйесінің институционалдық құрылымын мазмұндауда қолданылған тәсілдерді зерттеу, төлемдер жүйесіне функционалдық элементтері ғана кіретін құрылымының институционалдық – инструменталдық жіктеулерін авторлық өңдеу мүмкіндігін қамтамасыз етті.

Келтірілген институционалдық – инструменталдық құрылымның сипаттамасы шеңберінде ұлттық төлемдер жүйесі элементтерінің функционалдық белгілері бойынша төлемдердің инфроқұрылымына ерекше көңіл бөлінді. Сонымен қатар дербес топқа ұялы байланыс қаражаттарын пайдаланумен байланысты төлемдер және қазіргі заманғы интернет – технология негізіндегі жылдам дамушы төлемдерінің электрондық ақша жуйесі бөлініп отыр.

Есеп айырысу тиімділігін бағалауда бағалау жасау позициясы айтарлықтай маңызды. Есеп айырысуды ұйымдастырушының көзқарасы бойынша ең аз шығын жұмсалатыны ол банкішілік және филиалішілік көтерме төлемдер, оның ішінде банктік филиалдық желіде клиенттер арасында өзара есепке алу негізінде жүргізу болып табылады. Төлеушінің көзқарасы бойынша артық көрінетіні несиелік аударымдар болып келеді. Ақша алушы төлемге кепіл беретін аударымдарга оның құнына қарамастан аса мүдделі. Соңында есеп айырысуға қатысушылардың барлығы төлемдерді жүзеге асырудың жылдамдылығына қызушылық танытады, ол нақты уақыт режимінде жиынтық есеп айырысу жүйесін пайдалану арқылы жүргізіледі.

Төлемдер жүйесін қызмет етуін бағалауда есеп айырысуға қатысушылардың әрқайсысына ықпал етудің айырмашылығы диссертацияда төлемдер жүйесін тиімділік негізіне сайып келетін қағидалардың екі жақты сипаты туралы қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Бір жағынан бұл қағидалар есеп айырысуды ұйымдастырушының мақсатына жетуді қамтамасыз етуі, екінші жағынан, қағидалар қызмет көрсетуді тұтынушылардың талаптарын орындау қажет.

Есеп айырысуларды ұйымдастырушы талабының негізінде жатқан қағидалар:

Төлемдер төлеушінің банктік шоты бойынша ондағы қаражат қалдығы шегінде жүргізілуі тиіс;