Ибн Халдунның тарих философиясы

№ 25 ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Ибн Халдунның тарих философиясы

2. «Таза ағайындылар» философиясындағысенім символдары  

3. Тариқат

1.  Ибн Халдун өз дәуірінің ең iрi тарихшысы болды. Өзінің «Пролегомендер» атты ауқымды енбегiнде ол өзінің тарихқа деген кызығушылығын түсiндiредi, және жаңа тарихнаманы кұрудын негізін калаушы кағидаларын аныктайды

Бір қызығы Ибн Халдунның өзі тарихшы ғалым бола отырып, тарих ғылымы туралы айтпайды. Мұнда ол жалғыз болмады, тарих араб тілді философтардың ғылымын жіктеуде іс жүзінде болмады. Оны ғылымдарды жіктеуде еске салмайды. Не әл-Фараби, не Ибн Сина, егер ол туралы біреу айткан болса, онда оны діни ғылымдарға жатқызады. Хадистерде, пайғамбарлар өмір салты туралы әнгімелерде жазылғанның барлығы діни тұрғыдан өткiзiледi, тарих дiн тұрғысынан карастырылады. Сондықтан Ибн Халдун оган дейiн болган гылым тарихына дейiн тарихты гылым деп есептемейді.

Ғылыми болатындай тарихнаманы жасау мiндетiн кояды. Бұл оның тарих философиясы, онын осы такырыпка енгiзуге тырыскан жаңалығы. Себебi тарих оган дейiн ғылым болып есептелмеді. Себебі бұл дәуірде тарихнама әлі Ибн Халдун өмір сүрген кезенде дербес ғылым ретiнде бөлініп шыкпады (XIV-XV ғасырлар). Тарихнама әлі дербес ғылым болып есептелмедi, ол косалкы діни пән болып саналды, оның пәні әлі аныкталмады, ол биографиялықь, этнографиялык және бiркатар баска да мәселелерді карастырумен айналысты. Әрине олар мен таза тарихи сұрактардын арасындагы айырмашылык бiлiне бастады, география мен тарихтын әркайсысынын жәнi бөлек екені, тарих пен этнография арасындагы айырмашылык неде екенi айкындала бастады. Алайда көбiне олар бiрдей болып есептелді. Осы кезеннің гылыми терминологиясында тарихнама араб сөзі «тарих>> деп атала бастады.

Ал география болса арабтандырылган грек термині «жаграфия» деп белгiлендi. Грек тілінен алғанда гео - жер, графия сипаттаймын, белгiлеймiн дегендi бiлдiрдi. Арабшаланған география жағрафия болады.

Тарих - бұл өткен окигалар желісі, тарих, география пәндерінде әр түрлi тәсiлдер болды, және бұл екеуi бiр емес, бұл жағдайда мұның міндеті «тарихтан» гылым жасап шығару, география тек сонгы уакытта ғана ғылымға айналса да, бұл саяхаттарды сипаттау, материктер, климаттар, су ресурстарын, курлыктарды зерттеу болды-осынын барлығы сипаттама болды. Географиянын гылым болып тұрганы тек казiргi уакытта ғана. Егер геология жер астын зерттейтiн iлiм болса, география - саяхатшылардын сипаттамалары. Шын мәнiсiнде барлык географтар саяхатшылар болды.

Осы кезеннің араб тарихнамасынын калыптасуында ол әлi тарихнама гылымы болган кездегi бiрнеше желiлердi бөліп көрсетуге болады. Бұл желілер өзара байланысты болды, экономикалык, әлеуметтік-саяси немесе араб когамынын емiрiндегi мәдени аспектiлердiн езгеруiне байланысты езара күрделі шиеленісіп жатты. Яғни тарихка когам өмiрiндегi экономикалык, әлеуметтік-саяси немесе мәдени өзгерістерге байланысты карайтын болды.

Осы желілер туралы кыскаша шолу: Бiрiншi желi, тарихтын косалкы діни пән ретіндегі туындауы мен калыптасуы, яғни тарих дiни дүниетанымдарды бекітуге көмектесті, бұл халык мiнез-кұлкы, онын дамуынын мәдени мұрасы.

Осынын барлыгы тарих аркылы сипатталып отырды. Алайда сонымен катар ол негiзгi болмады, косалкы пән болды, бірінші кезекте Хадистердің ішінде болды, яғни әңгімелерде немесе Хадистер туралы ОЛ гылым ретінде белгіленді, ғылымдар туралы тарих хадис. Араб баскыншыларынын Сирия, Египет, Иран, Ирак, солтүстiк Африка және т.б. алып аумагына таралуы кезенiнде осы тарих қажетті болды, ни тарихи фактілерді бiлу кажет болды. Қолданыстағы мемлекеттiк әкiмшiлiк органдарды, аймактар, шекараларды, жаңартып, жаңаларын кұру қажет болды, яғни баскаша айтканда тиесiлi мемлекеттiк саясатты, соның iшiнде экономикалык саясатты өмірге енгiзу, әзiрлеу кажет болды. Құран мен хадистер арасындағы формальды айырмашылык, бiрiншiден, құран мәтіндерін Мұхаммед пайғамбар (с.а.с.) экстатикалык калыппен айтатын, яғни әндету, діни экстазда әуелету, ал хадистер едәуiр карапайым күнделiктi тiлмен әңгімеленеді. Осы тұрғыда бiрiншi айырмашылық болды.