Бала психологиясы

Бала психологиясы, біз білетініміздей, жас ерекшелігі психологиясының негізгі бөлімі болып табылады. Сапалы өзгерістермен сипатталатын "даму" ұғымы күнделікті ойлауда да, ғылыми мәтіндерде де жиі кездесетін "өсу" және "жетілу" ұғымдарынан айтарлықтай ерекшеленеді.

Адам психикасының дамуы философияның категориясы ретінде дамудың барлық қасиеттеріне ие, атап айтқанда өзгерістердің қайтымсыз сипаты, олардың бағыты (яғни, өзгерістерді жинақтау қабілеті) және табиғи сипаты. Демек, психиканың дамуы - бұл уақыт өте келе психикалық процестердің сандық, сапалық және құрылымдық өзгерістерінде көрінетін табиғи өзгерісі.

Психологияда баланың психикалық дамуын, оның шығу тегін әртүрлі түсіндіретін көптеген теориялар жасалды. Оларды екі үлкен бағытқа біріктіруге болады-биологиялық және әлеуметтанулық.

Биологиялық бағытта бала табиғи түрде белгілі бір қабілеттерге, мінез - құлық ерекшеліктеріне, мінез - құлық формаларына ие биологиялық тіршілік иесі ретінде қарастырылады, тұқым қуалаушылық оның дамуының барлық бағытын анықтайды және оның қарқыны тез немесе баяулайды, сонымен қатар оның шегі-бала дарынды болады, көп нәрсеге немесе орта деңгейге жетеді. Бала тәрбиеленетін орта балаға туылғанға дейін не берілгенін көрсететін сияқты, осындай бастапқы алдын-ала анықталған дамудың шарты болады.

Биологиялық бағыт аясында рекапитуляция теориясы пайда болды (с.Холл), оның негізгі идеясы эмбриологиядан алынған. Эмбрион (адам эмбрионы) өзінің ішілік тіршілігі кезінде қарапайым екі жасушалы организмнен адамға өтеді. Бір айлық эмбрионда біз омыртқалылар түрінің өкілін біле аламыз-оның үлкен басы, Гилл және құйрығы бар; екі айдан кейін ол адам түрін ала бастайды, саусақтар оның аяқ-қолдарында белгіленіп, құйрығы қысқарады; 4 айдың аяғында эмбрион адам бетінің ерекшеліктерін дамытады.

Э.Геккель (Дарвиннің шәкірті) тұжырымдалған заң: онтогенез (жеке даму) - филогенездің (тарихи дамудың) қысқартылған қайталануы.

Жас психологиясына енгізілген биогенетикалық заң баланың психикасының дамуын биологиялық эволюцияның негізгі кезеңдері мен адамзаттың мәдени тарихи даму кезеңдерінің қайталануы ретінде елестетуге мүмкіндік берді (с.Холл).

Баланың психикасының дамуына қарама-қарсы көзқарас әлеуметтанулық бағытта байқалады. Оның шығу тегі 17 ғасыр философы Джон Локктың идеяларында. Ол нәресте ақ балауыз тақтасы (tabula rasa) сияқты таза жанмен туылады деп сенді. Бұл тақтада мұғалім кез-келген нәрсені жаза алады, ал тұқым қуалаушылыққа бой алдырмайтын бала жақын ересектер көргісі келетін етіп өседі.

Баланың жеке басын қалыптастырудың шексіз мүмкіндіктері туралы идеялар кең таралды. Әлеуметтанулық идеялар біздің елімізде 80-жылдардың ортасына дейін қалыптасқан идеологиямен сәйкес келді, сондықтан оларды сол жылдардағы көптеген педагогикалық және психологиялық шығармалардан табуға болады.

II. Негізгі бөлім. 1. Іс-әрекетпен қарым-қатынастың баланың психикалық дамуындағы рөлі.

Қарым-қатынас балалардың жалпы психикалық дамуының маңызды факторларының бірі болып табылады. Тек ересектермен байланыста балалардың адамзаттың әлеуметтік тарихи тәжірибесін игеруі мүмкін.

Ананың бала көтеретін махаббаты, оның пайда болуымен байланысты ойлар, ананың онымен бөлісетін қарым-қатынасының байлығы баланың дамып келе жатқан психикасына әсер етеді.

Жалпы қарым-қатынас саласы соңғы екі онжылдықта зерттеушілердің назарын аударды. Қарым-қатынас табиғаты, оның жас және жеке ерекшеліктері, жүру және өзгеру механизмдері философтар мен әлеуметтанушыларды (Б.Д. Парыгин, и. с. Кон), психолингвисттерді (А. А. Леонтьев), әлеуметтік мамандарды (г. м. Андреева, Б. Ф. Поршнев), балалар мен жас психологиясын (я. л. Коломинский, В. С. Мухина) зерттеу тақырыбына айналды.

Соңғы онжылдықта жас балалардың құрдастарымен