XVIII ғасырдағы әдеби тіл лексикасы

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

САБЫР САНЖАР ӨЗБЕКҰЛЫ

 «XVIII ҒАСЫРДАҒЫ ӘДЕБИ ТІЛ ЛЕКСИКАСЫ»

(Ақтамберді, Тәтіғара, Үмбетей, Бұқар, Шал, Көтеш шығармалары бойынша) тақырыбында

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

«5B011700 – Қазақ  тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша

Нұр-Cұлтан, 2019

МАЗМҰНЫ

Кіріспе...........................................................................................................................6

1 ХVІІІ ғасырдағы ауызша әдеби тілді танытатын үлгілер.....................................8

1.1 Жыраулар мектебінің өкілдері.............................................................................8

1.2 Ақындар мектебінің дамуы................................................................................19

2 XVIII ғасырдағы әдеби тілдің  лексикалық құрамы...........................................24

2.1  Әлеуметтік лексиканың сипаты........................................................................24

2.2  Кірме сөздер қабаты...........................................................................................27

2.3 Жаугершілік лексиканың қолданылуы.............................................................31

2.4  Көне сөздер қабаты............................................................................................35

2.5 Тұрмыстық лексиканың сипаты ........................................................................43

Қорытынды................................................................................................................51

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі............................................................................52

КІРІСПЕ

Бүгінгі таңда қазақ тілінің фонетика-грамматикалық құрылысы едәуір зерттеліп, танылып қалды. Әр алуан сөздіктердің жарыққа шығуы тілдің лексикасының да зерттелгенін көрсетеді. Тіліміздегі сөздердің дыбыстық құрылысы мен грамматикалық тұлғалану сипаты танылып болғаннан кейін, сол сөздердің шыққан төркінін, тұлғасы мен мағынасының өзгерген тарихын, эволюциясын білудің қажеттілігі туып отыр. Тіліміздегі көптеген сөздердің төркінін табу арқылы қазақ халқының әр алуан дәуірлерде басқа халықтармен жасаған қарым-қатынасын немесе өзінің ертеректегі жай-күйін танимыз. Өйткені, лексикасының тарихынан сол халықтың өткендегі тұрмыс-салтының, мәдени-рухани өмірінің, өзге ел-жұртпен аралас-құралас болғандығының ізі, сәулесі көрініп тұруы қажет.

Дипломдық жұмыстың өзектілігі.  Қазіргі таңда жастардың үш ғасыр бұрын өмір сүрген  жыраулардың жырларын, ақындардың өлеңдерін кез келген уақытта оқи алатын мүмкіндіктері бар. Алайда, олар тек оқып, жаттап қана қоймай әр сөздің мағынасына тереңнен үңілуі қажет. Себебі, жыраулар заманынан қолданылған сөздер біздің де уақытымызда қолданылып жүр. Бірі – көнеріп, тек бірен-сараң ғана жолықса, кейбірінің мағынасы семантикалық өзгеріске ұшыраған. Ал, енді бірінің кірме сөз екендігін бірі білсе, бірі біле бермейді. Көнерген сөздердің мағыналарын қайта жаңғырту арқылы, біз сол уақытта көрініс тапқан мәдениетімізге, салт-дәстүрлерімізге шолу жасаймыз.

Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны етіп XVIII ғасырдағы әдебиет өкілдерінің лексикасы алынды.

Дипломдық жұмыстың мақсаты – XVIII ғасырдағы ақын-жыраулардың лексикасын зерттеу. Осыған байланысты төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:

• XVIII ғасырда өмір сүрген жыраулардың, ақындардың шығармаларына шолу жасау;

•  Осы кезеңдегі әлеуметтік лексиканың, жаугершілік лексиканың және тұрмыстық лексиканың қолданысына жеке-жеке тоқталу;

•  Ақын-жыраулардың шығармаларындағы кірме сөздері табу, қай тілден енгенгін көрсету;

•  Қазір қолданыста жоқ немесе мағынасы өзгерген сөздерің мағынасы айқындау.

Дипломдық жұмыстың теориялық-әдіснамалық негізі ретінде

Р.Сыздықова, Б.Әбілқасымов, Ш.Мәжітаева т.б. сынды ғалымдардың еңбектеріндегі мәліметтер мен тұжырымдар басшылыққа алынды.

Дипломдық жұмыстың дереккөздері. Жалпы тақырыптық топтарды айқындауға, тілдік бірліктерді талдауға байланысты түсіндірме, аймақтық және т.б. сөздіктердегі, ғылыми еңбектердегі тілдік деректер мен ғылыми тұжырымдар пайдаланылды.