Қазақ газеті және Абайтану ілімі

Орындаған: Алмасова Ақбота

Қазақ газеті және Абайтану ілімі

Қазақ газеті

Бүкілресейлік бөлігі болып табылатын азаттық қозғалысының жаңа кезеңі патшалық Ресейдің шетінде ұлттық баспасөздің дамуымен — мерзімді баспасөздің: газеттер мен журналдардың жариялануымен ерекшеленді. Баспа сөзі халықты ағартады.

Алғашқы Қазақ газеттері туралы айтқанда, ең алдымен, 1870 жылы 28 сәуірде Ташкенттегі Түркістан генерал-губернаторлығының орталығында шығатын "Түркістан уәлаятының газеті" деп атаймыз. Бұл тәуелсіз басылым емес, орыс тілінде шыққан "Туркестанские ведомости" газетінің қосымшасы болды. Ай сайын екі нөмір қазақ тілінде, екеуі өзбек тілінде шығарылды. Газет беттерінде Шоқан Уәлиханов туралы, Маңғыстау қазақтарының көтерілісі туралы (1870 жыл) материалдар жарияланды.

1888 жылы Омбыда Дала генерал-губернаторлығымен шығатын "Дала уәлаятының газеті" шыға бастады. 1902 жылдан кейін екі газет Ақмола және Жетісу облыстарының "ведомостарына" қосымша ретінде шықты. Бұл органдар биліктің бұйрығымен отарлық басып алу мен Шығыстағы субъектілерге рухани мойынсұнуды қамтамасыз ету мақсатында жарияланды.Бұл газеттер үкіметтік болды. Олардан басқа қазақтар басқа газеттерді білмеген. Отарлық әкімшілік оларда патшаның жарлықтарын, Мемлекеттік органдардың бұйрықтарын басып шығарды, отарлық шеттердің даму процесін жариялады және империялық саясаттың мәнін түсіндірді. Осылайша, бұл басылымдар ақпараттық-анықтамалық сипатта болды. Сонымен қатар, газеттерге империяның қамқорлығымен отарлық аймақтың өмір салтын насихаттау миссиясы жүктелді. Осы мақсатта бейресми бөлімде тарих, Этнография (халықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүр), қазақ халқының және басқа да түркі халықтарының әдеби мұрасы туралы материалдар жарияланды.

Бұл жағдай бірінші орыс революциясына дейін сақталды. Дәл осы сәттен бастап халықтық сананы оятуға бағытталған қозғалыс басталды. 1905-1907 жылдардағы оқиғалар Қазақстанда да үлкен қолдау тапты. Қазақ кедейлері патша автократиясына қарсы күреске көтерілген орыс жұмысшылары мен шаруаларынан артта қалғысы келмеді. Осы күрес барысында Ресей империясының демократиялық күштері цензураның жойылуына қол жеткізе алмады, бірақ сөз бен баспасөз бостандығы жарияланды. Бұл революциялық басылымдардың шығуына, үкіметке қарсы газеттер мен журналдардың шығуына мүмкіндік берді.

Дәл осы кезеңде қазақтың тәуелсіз мөрінің алғашқы қарлығаштары пайда болды. Олардың алғашқысы-1907 жылы 2 ақпанда Троицк қаласында шыққан" Қазақ газеті". Ол патшалықтың отарлау саясаты туралы ашық жазды және оған қарсы саяси күрес жариялады. Сондықтан патша үкіметі "Қазақ газетін" бірінші нөмірден бастап жапты. Екінші тәуелсіз газет "Серке" ("Лидер") деп аталды. Және ол да осындай тағдырға тап болды. Газет шыққаннан кейін (ол Санкт-Петербургте жарық көрді) полиция редакцияда пайда болды, ол бүкіл тиражды тұтқындады, ал редакция қамалға жабылды. Мұның себебі М.Дулатовтың үкімет саясатына қарсы мақаласы болды. Патша өкіметі 1907 жылы 4 қаңтардан 27 сәуірге дейін Орынборда шыққан большевиктік "Орал" газетін де қамтыды. Себебі: газет қаладағы қазақ жұмысшылары арасында революциялық идеяларды таратып, оларды қарулы күреске дайындалуға шақырды.Бірте-бірте халық баспа сөзінің Күшін түсінді. Бұл өкілдері генерал-губернаторлар жанында аудармашы, писар және басқа да қызметшілер болып жұмыс істеген қазақ зиялыларының арқасында мүмкін болды. Олар өз халқының патриоттары болды, олардың жүректерінде туған елге деген махаббат оты жағылды. Қарамастан, олардың тұрақты следило бдительное око цензура, олар табу мүмкіндігі үшін мерзімді баспасөз басылымдары.

Алғашқы нөмірі 1911 жылы шыққан "Айқап" журналы қазақ мерзімді баспасөзінің тарихындағы жаңа бетті ашты. Оның баспагері және редакторы Мұхамеджан Сералин, белгілі ақын және прозашы, журналист болды. Төрт жыл ішінде журнал 88 нөмір шығарды. Бұл журнал сол кездегі қазақ қоғамы үшін ерекше құбылыс еді. Қазақ халқының әлеуметтік теңсіздігі көптеген прогрессивті ойлайтын адамдардың рухын түсірді. Бірақ олар ештеңені өзгерте алмады. Қазақ даласының кең байтақ даласында бойдақ жандардың дауысы естілмеді. Сондықтан жаңа интеллигенция басқа жолды таңдады - халықтың жариялылығы болатын өз мөрін жасау жолы. "Айқап" журналы осындай рупорға айналды. Сералин корреспонденттерді, журналистерді, ақпарат берушілерді тауып, оларды журналға жинай алды. "Айқап" журналы Троицкіде 1915 жылдың тамызына дейін жарық көрді.