Қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығы бұзылуының салдары

АЛМАБЕК СУЛТАН АСП-101

Қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығы бұзылуының салдары

Осы тақырыпқа байланысты туындайтын сұрақ, қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығына не жатады? Ата-бабаларымыз қалай күн-көріс көрген? Сол себепті тарихымызды еске түсірейік.

Қазақ халқы түркітекес тілдердің қатарына жатып, басқа түркітектес ұлттары сияқты көшпелі және жартылай көшпелі өмір салтын қолданған. Қазақтардың негізгі шаруашылық кәсібі мал өсіру болды. Мал шаруашылығына қоса егіншілікпен де айналықсан. Қазақтардың көші-қонының қашықтығы әр түрлі болып келеді. Мал шаруашылығымен айналысқан қазақтар жазық жерлерде қой, жылқы, түйе және сиыр баққан. Мал – жылдың төрт маусымында табиғи жайылымдарда бағылды. Жылқы тебіндеп жайылған соң ол мекендерге ірі қара, түйе және ұсақ мал – қой, ешкі жіберілетін. Мал басы көшпелі қазақтардың ішіп-жем, киім-кешк және тағаммен қамтамасыз етті.

Көшпелі өмір салтының да, қолдану себебі малға байланысты болған. Бұның бәріне бір-ақ себеп бар, ол тек малдың қамы. Малдың қамы жақсы болса, өздерінің де жағдайлары жақсы болған. Осы көпетеген жылдар бойы алған тәжірбиеге байланысты малдың жайылымын маусымдарға байланысты бөлген. Олар: қыста-қыстауға қазақтың байырғы қысқы мекенжайы, әдетте суы бар, ықтасынды, оты мол жерлерде орналасады. Айналасында ор қазылған қора жайлары болады. Көктеу–көктемгі қоныс. Осы кезеңде шөптің жаңадан қаулап шыққан кезінде, көктем айларында мал жаятын өріс. Жайлау – жазғы қоныс. Жайлауды суы мол, шөбі шүйгін, маса-сона, шыбын-шіркейі аз жерлерден таңдайды. Күзеуге мал баспаған, оты мол, қыстауға жақындау жайылым таңдап алынады. 

Қазақтар үшін ең ауыр қиын-қыстау кездер жұт жылдары болды. Кейде көктайғақ мұздардаң немесе шөп шаппай қалудың салдарынан бүкіл мал қырылып қалатын. Сол себепті де, бір-бірімен амандасқанда «мал-жан аман ба?» деп бастайтын.  

Ал жартылай көшпелілікке келсек мұнда егіншілік шаруашылығын жатқызамыз. Қазақ жерінің оңтүстік жағы егіншілікке қолайлы, ауа райы керемет, күн шуағы мол түседі. Сондықтан да ол жақтарда ертеден болып, өркендеп отырған. Осы егіншілікке басты рөл атқаратын су болғандықтан, ата-бабаларымыз өзен мен көлдері жақын маңдарды алған.  Егіншілер  бидай, жүгері және арпа отырғызған.

Уақыт өте келе дәстүрлі шаруашылық бұзыла бастайды, және осы бұзылудың салдары неде? Оған ең бірінші себеп қазақ халқының Ресей Империясына қосылғаннан. Жақсылық ағаш басында, жамандық аяқ астында дегендей, осы империя қосылғанда көркейеміз деген хандық, құлдырай бастап, өз мәдениетіміз бен шаруашылығымздан алшақтай бастаймыз. Осыған орай қазақ даласының шекарасына айнала қоршап салынған бекіністер мен шеп-белдеулер Ресейдің отарлау саясатынан жүргізетін тірек-пункттеріне айналды. Сол себепті, оларды қазақтардан қорғау шарасы қабылданды. Яғни, бекіністердің жанындағы қазақтарды тыс бір шетке, қу медиен жерлерге қуып тастау сияқты амалдар жасалды. Жасаған әрекеттерін жергілікті халықпен ақылдаспай, зорлық-зомбылық әрекеттерін қолдана отырып қатыгездікпен іске асырып отырды.