Қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу эволюциясы

Қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу эволюциясы

Ұлан-байтақ қазақ жеріндегі мемлекеттік тарихтың басталғанына 3 мың жылдай уақыт болды. Скифтердің,одан кейінгі сақтардың ,ғұндардың, үйсіндердің, қаңлылардың тарихы Қазақстанның ежелгі дәуірдегі тарихының маңызды бір бөлігі болса, олардың мемлекеттік тарихы да қазақ жеріндегі мемлекеттік тарихтың бастаулары болып саналады. «Түркі» ұғымының шығу тегі өте қызықты болып табылады. Тарихи ғылыми әдебиетте осы мәселе бойынша өте мазмұнды ұстанымдар айтылған. Орыс тарихшысы, географы және ойшылы Лев Гумилевтің пікірінше, «түркі» сөзі «мықты, айбынды» дегенді білдіреді. Оның үстіне ол жарты Азияға тарады. Арабтар Соғдианъттан солтүстікке қарай барлық жауынгер көшпелілерді түркілер деп атай бастады, және олар бұл атауды қабылдады, өйткені оның алғашқы тасушылары жер бетінен жойылып кеткеннен кейін далалықтар үшін қайсарлық пен батырлықтың үлгісі болып табылады.

Түркі тайпалары Қарлұқ қағандығының астанасы Баласағұн қаласын басып алып, қараханидтердің алғашқы түркі феодалдық мемлекетін құрды. Қараханид дәуірі Қазақстандағы мемлекеттіліктің саяси және әлеуметтік дамуындағы белгілі бір қадам болды. Біршама кейінірек ерте феодалдық бірлестік ретінде қыпшақ мемлекеті пайда болады. Қыпшақтардың Сығанақ, Құмгент, Жент, Отырар және т.б. қалалары мен қоныстары болған.

Орталық Азияда XIII ғасырдың басында бірқатар тайпалар мен хандықтар Шыңғыс ханның билігіндегі әскери күшпен күштеп біріктірілді. Шыңғыс ханның шапқыншылығы Орталық Азиядағы көптеген халықтардың экономикалық, саяси, әлеуметтік, этникалық және мәдени дамуына теріс әсер етті. Моңғол жаулап алуы өндіргіш күштердің қирауымен, адамдардың жаппай жойылуымен қатар жүрді, көптеген қалалар отқа адал болды, материалдық және мәдени құндылықтар жойылды, он мыңдаған өнерлі шеберлер мен қолөнершілер құлдыққа айдалды.

Түрік дәірінде мемлекеттілік нығая түсіп, ол қағанат деңгейіне дейін көтеріледі. Ал Алтын Орда дәуіріндегі мемлекеттіктің тарихын барлығымыз білеміз. Бірнеше ғасырлар бойы Еуразия аймағындағы жалғыз империя болған Алтын Орда өзінің тарихи міндетін атқарып,өз жолын оның орнында құрылған ұлттық сипаттағы мемлекеттерге берген. Қырым хандығы,Қазан хандығы ,Сібір,Астрахань,Ноғай хандықтары,Ақ Орда,Әбілқайыр хандығы және Қазақ хандығы, осы мемлекеттердің барлығы-Жошы ұлысы немесе Алтын Ордадағы мемлекеттілік дәстүрді одан әрі жалғастышулар деп айтсақ қателеспейміз. Өкінішке орай, бұл мемлекеттердің барлығы XVI-XVII ғасырларда тарих сахнасының көшінде қалып қойды. Алтын Орданың мұрагерлері арасында Ең ұзақ өмір сүрген Қазақ хандығы болды.Оның ғүмыры ХІХ ғасырдың 20-шы жылдарының ортасында тоқтатылады.

  Қазақ хандығы дәуіріндегі әрбір тарихи мәселенің маңызы ерекше болып саналады. Соның ішінде хандықтың құрылуы.Өйткені, хандықтың құрылуы қазақ этносының тарих төріне шығуымен қатар жүріп , саяси және этникалық үдерістер бір-бірінетікелей ықпал жасайды. XV-XIX ғасырларда қазақ жеріндегі болған барлық тарихи үдерістердің бастауында  XV ғасырдың ортасында құрылған Қазақ Хандығы тұр.Қазақ хандығының құрылу тарихымен ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарынан бері  тарихшылар үздіксіз айналысып келеді. Қазақ елінің тәуелсіздік алуымен , бұл мәселеге деген қызығушылық бірнеше есе артқан.

Белгілі кеңестік шығыстанушы ғалым А.А.Семенов ХХ ғасырдың 50-жылдары ХІV-XVI ғасырлардағы Шығыс Дешті Қыпшақ пен Мауереннахрдың этникалық және саяси  тарихы мәселелеріне арналған көлемді мақалаларын жарыққа шығарады. Оның бұл мақалалары ғылыми жағынан әлі күнге дейін өзінің маңызын жойған жоқ. Автордың қолданған деректеріне ,ойлары мен тұжырымдарына қазіргі күндердегі зерттеушілер міндетті түрде сілтемелер жасап отыр. Оның “өзбек" , “қазақ” атауларының мәндері туралы және “өзбек - қазақтардың” өзбектерден түпкілікті түрде бөлініп шығуының мерзімі жөніндегі пікірінің Қазақ ханжығының құрылу мәселесіне қатысы бар болғандықтан оларға талдау жасаған: