Түркілер өркениеті және Ұлы жібек жолы

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: «Түркілер өркениеті және Ұлы жібек жолы.»

                                                                   Орындаған: Куттибаева А.С.

                                                             Тобы: ТКиЛП 23-11

                                                                             Қабылдаған: Досекеева К.А.

Алматы 2023ж.

БӨЖ №2

Түркілер өркениеті және Ұлы жібек жолы

VII-VIII ғасырларда, Орхон-Енисей жазбаларының (немесе Өтүкен түркі ескерткіштерінің) өздерінің бетпердей кірушілігі арқылы, оқиғаларды жазушылары тарапынан жасалған, ғасырлардың бірінші жартысында аяқталған жазбалар, оның ішінде Орхон-Енисей ескерткіштері, Орхон, Енисей жазуларының орталық қатынасының жазу қорабына туратын ескерткіштер, тіпті «Түрк бұдыны» деп атау берілген түркілер арқылы, олардың шыққан тегіні мен тарихы толықтай түсіндірілген, бірақ өз тағдыры олардың ғасырлар бойы құруы арқылы, архаикалық сипаттағы мемлекеттілікті заманауи мемлекеттілік деңгейіне дейін дамыту арқылы, әрі ежелгі дүниенің барлық халықтарының тағдырымен байланыстырған құрғақты халық болған. Біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырдың қытай деректерінде және одан кейінгі деректерде аталған «ту-у», «тукю», «тукюе», «түркіт», «төрүк», «түрүк» және аталмыш сөздің нақты атауымен «түркі» деп аталған түркі халықтары, Еуразияның, әсіресе, соңғы 1500 жылдық тарихында архаикалық сипаттағы мемлекеттілікті заманауи мемлекеттілік деңгейіне дейін дамытқан, әрі өз тағдырын ежелгі дүниенің барлық халықтарының тағдырымен байланыстырған халық болған. «Түркі» этнонимінің этимологиясы жөнінде әртүрлі пікірлер айтылса да, XIX-ғасырдың танымал мажар түрктанушысы Арминий Вамбери мен профессор Фарук Сумер оның «төремек» (сөздің түбірі - «төрә»; «төрү», яғни туындау, пайда болу) етістігінен пайда болғанын шындыққа жақындау жорамал деп санаған. IX ғасырдың ұлы түркі ойшылы, энциклопедист тіл маманы Махмұд Қашқари «Диуан-и лұғат-ит түрк» атты классикалық еңбегінде «түркі» атауын түркілерге Тәңірдің бергенін айта келе, аталмыш сөзді «жастық, жетілушілік, құдірет пен күш-қуат» деген мағыналармен байланыстырған. Х ғасырдағы ұйғыр мәтіндерінде де «түрк» сөзінің «күш, қуат» деген мағына бергені бұл пікірді күшейте түседі.        

XX ғасырдың басында жасалған сау жасапты өмір сүрген неміс археолог, түрколог Альберт фон Лекоктың созылуында осы фиксация қылынған. Иран деректерінде, көпшілікті түріктердің мағынасын "сұлу адам" деп түсіндірілетін "түркі" сөзі көрсетілген. Тарихтық мәліметтерге сәйкес, "түркі" сөзі түркі әулеттік ұйымдарында елдік таразыны басқару үшін қолданылған, бірақ түркі аристократиясының жоғары дәрежелі адамдарына, аскер қолбасшыларына тақырып жасап отырған. Мысалы, еуразиялық тарихшы Лев Гумилевке сәйкес, "Көктүрк" (немесе Ұлы Түрк) қағанатының (552-745) құрушы қолбасшыларының "Қара Чурин Түрк" деп аталатын жерде табылмайды. Орхон-Енисей таспасында осы мағына ерекше сөйлейді. "Түркі" сөзінің басқа тілдерден ауыстырылғаны да анықталмаған, сондай-ақ басқа тілдерде мағынасы белгісіз болғаны белгіленген. Түркілер осы атауы өздеріне ұсынған, сонан кейін әлем де оны қабылдады. VI-VIII ғасырлардан бастап, "түркі" сөзі түркілердің жеке ұқсас, культурологиялық және саяси мағынасы бойынша өздерінің және басқа халықтардың ерекше деректеріне жиынтық, салдыргыш пішімде жазылды. "Түркі" сөзінің этникалық, культурологиялық және саяси мағынасының күші асатын этнобірлестік ұқсас аймақтарында көрсетілді. "Түркі" этнонимі қабылдау процесінің әділ сатыларында басшы өркендігі ретінде қызмет еткен және мәдени, саяси дамуын жеткізу үшін қолданылған. "Түркі" этнонимінің толық реттегі зерттелмесе де, әлі де анық деңгейде танылмайды дереккөздері бар. Мысалы, "тарихтың атасы" Геродоттың (б.з.д. 484-425) "Тарихитас" атты еңбегі, біздің заманымыздың I ғасырында өмір сүрген ежелгі Римнің тарихшысы, географы Помпоний Меланың "Сипаттамалы география" және Гай Плиний Секундтың "Табиғи тарих" атты еңбектері. Соңғы екі автор "Turcae" немесе "Tyrcae" деп айтқанда "түркілер" деп аталатын этнобірлестік жерде, қазіргі Азов маңайында, Қара теңіздің солтүстік аймақтарында өмір сүргенін көрсетеді. Енді сөзімізді "түркі" өркениетіне қарай жеткізгішті бір жүйрікке қайтара аламыз. "Түркі" өркениеті - әлемнің жанұза құндылықтарына ие ең белгілі өркениеттерінің бірі.