Түркі өркениеті және Ұлы Жібек жолы

Сарсенбай Самал ММ 22-5

Такырып: Түркі өркениеті және Ұлы Жібек жолы

:Аспанда Көк, Жерде кара топырак жаралган кезде... ортасында мeнің әкелерім - Қагандар туган. Бумын қаған мен Иштеми қағандар. Олар таққа отырып, ел кұрды, зан бекітті. Басы барлардын басын, тізеci барлардың тізесін бүктірді. Шығыстан Батыска дейінгі жерлерге өз халкын мекендейтті. Олар дана Қағандар еді, Олар ұлы қағандар еді»

«Мәңгілік тас» 732,735 ж Орхон өзеніне жақын жерде орналасқан Хангай шұңқыры жазбасынан- Толық Тегін жазып қалдырған.

Біздің заманымыздың I мыңжылдығында Евразиялык аймактарда этикалык орта едәуір өзгерістерге ұшырайды, II-V ғасырларда ғұн тайпаларының Қазакстан, Орта Азия жане Шыгыс Еуропага ұлы қоныс аударуы, бұл жерлердің этникалык жане саяси картасына едәуір өзгерістер енгізді. Казахстан территориясына Түркі         халыктарыдың жаппай келе басталу байкалды.

Ең алғашқы «түрк» атауы- қытай жазбаларында 542 жылдан бастап туцзюе( қытайдың солтүстігіндегі Вэй княздігіне туцюе жыл сайын шабуыл жасайды), соғды жазбаларында турк, арабтарда тюрк, орыс торк деген атаулармен бергілы бола бастады.

Түркі генеологиясының қышпақ, кыргыз,  теле (огыздар), жалпы орта Азия халықтарының этногенезінің  қалыптасуына әсер eтті. (Аңыз бойынша түркі халыктарын Каскырдан, Кыпшактарды құстан жаралган деп сипаттады)

Сонымен, lV гасырда түркі тілдес теле (тирек) тайпалар одағы монголиядан Орта Азиядагы Әмудария өзенінің бойына кең байтак аймакты коныстанды. Олардың орнына VI-X гасырларда Қазақ жеріндегі алгашкы феодалдык мемлекеттер Көне жане Батыс Typik каганаттары калыптасты.         Біздің заманымыздың бір мың жылдыгындагы Орталык Азия жерінде мекендеген тайпалар одактарының тарихы осы түрік тайпаларымен өзара тығыз байланыста болды. «Түрік» деген ат алгаш рет 542ші жылы аталады. Кытайдың         батысында орналаскан Вэй княздігіне туцюе жыл сайын шабуыл жасап, ойрандап отырғандығы айтылған. Қытайлар түріктерді сюнну- ғұндар деп атаған, мұның өзі түріктердің Ғұн  тайпаларының жалғасы екенін көрсетеді.

Түркілер ата-баба аруагына табынды, олардың о дүниеде де өмір бар деп есептеледі. Сол себепті адамдарды жерленген де тірі кезінде пайдаланған заттарымен,тіпты атында қосып жерлеген. Және түркылердегі нанымның басті түрі ол – отқа табыну болды. Адам бойында ауру не жаман әрекеттер болса, отпен аластап тазарту керек деп есептеді.

Ал Ертедегі түрік дінінің негізі Көкке(Тәңірге) сыйыну. Құдырет деп есептелген бул күштің негізгісі Көк болды. Көкке табынуды аспанга табыну деп түсіну дурыс емес, аспандагы куш иесіне табынды, ягни Көктегі тәңірге        . Тәңірге табынуды адамзат баласы тарихындағы алғашқы монотеистік дін (жалгыз Кудайга табыну) деп те атауға болады. Түріктердің нанымы бойынша Көктен кейінгі желеп- жебеуші әйел тәңрісі- Ұмай  ана. Ол – отбасы мен балашаганы коргаушы. Ұмай Typik тайпалары сыйынган құдіретті 3 күштің бірi болган. Ол туралы атакты аскер басшылары  Тоныкөктің құрметіне орнатылган ескерткіште  жазылган - ”Көк, ұмай (құдай), Жер-Су, міне бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек", -деген сөздерден көруге болады. Түркі тайпалары күнге, айга, жулдьздарга табынган. Жыртқыш аңдардың ішінде бөріге (қасқыр) табынып, оларды ”көк бөpi” деп атаган.

Ортағасырлық Қазақстан жерінде дүниежүзілік будда, христиан, манихей, зороастра діндері де тарай бастады. Олардың тарауына Ұлы Жібек жолы маңызды рөл атқарды. Зерттеушілердің пікірінше түріктер VI гасырдан бастап буддизмнің ықпалына тускен, ал VII гасырдың бірынші жартысында батыс түріктерінің кейбір билеушілері буддизмді колдап, оган камкорлық жасаган. Будда діні Қазақстанда өнтыс пен Жетысуда едәуыр кең  таралды. Будда дінімен қатар Жыбек жолымен Батыстан шығысқа карай жылжи отырып христиан діні, оның несториандық багыты тарайды. Тарихи деректер христиан дінінің несториандық тармагын кыпшақтардың батыс бөлігі Жетісу жерінде наймандар мен керейіттердің кабылдаганы жөнінде мәлімет береді.