Қазақстан Республикасы аймақтарының бәсекеқабілеттілігін экономикалық бағалау (Ақтөбе облысының мысалында)

1. Аймақтың бәсекеге қабілеттілігі экономикалық құбылыс ретінде 

1.1 Аймақтың бәсекеге қабілеттілігінің мазмұны

Ғылыми және оқу әдебиеттерінде «бәсекеге қабілеттілік» ұғымының әртүрлі анықтамаларын табуға болады, дегенмен бұл сөздің мағынасы барлық жағдайда экономикалық қызметке қатысушының нарықтағы қарсыластарымен бәсекеге түсу мүмкіндігі туралы болатындығы анық.

Еуропалық форум басқару мәселелері жөніндегі келесідей анықтаманы ұсынады: «бәсекеге қабілеттілік – бұл фирмалардың баға мен бағалық емес сипаттамалары бойынша бәсекелестерінің тауарларына қарағанда тұтынушылар үшін тартымды болатын тауарларды жобалау, өндіру және сату жағдайындағы нақты және ықтимал мүмкіндігі». Компанияның бәсекеге қабілеттілігіне қатысты осы анықтамада тауарлар мен қызметтерді осы тұтынушылар сатып алатын және пайдаланатын фирмаларлдың бәсекеге қабілеттілік деңгейін анықтайтын негізгі фактор ретінде тұтынушылардың шешуші рөлі атап өтіледі.

Берілген анықтаманың тағы бір ерекшелігі – бұл өндіріс пен сатудың бәсекеге қабілеттілігіне ғана емес, сонымен қатар тауарларды жобалауға да әсер етеді. Шынында да, тауарларды жобалауға да әсер етеді. Шынында да, тауарларды жобалау, әзірлеу процесінде, олардың дизайнын, пішішнін, құрамын анықтау кезінде сапа параметрлері қойылады, бұл әлеуетті тұтынушы үшін өнімнің тартымдылығына әсер етеді.

Берілген анықтамада компанияның бәсекеге қабілеттілігі,ол өндіретін тауарлардың тартымдылығымен анықталатындығына байланысты екендігі анықталыды. Бұл тәсілді толық деп тану мүмкін емес, өйткені компания тарихи қалыптасқан иммидждің, жарнаманың арқасында бәсекеге қабілетті бола алады, бұл әрқашан тұтынушылар үшін компания тауарларының нақты тартымдылығына сәйкес келмейді.

Сонымен қатар, сатып алушы үшін өнімнің тартымдылығы деген сияқты оның сипаттамалық белгілері мен қасиеттерінің бәсекеге қабілеттілікті анықтауға қосу осы тұжырымдаманы нақтылауға ықпал етпейтінін және оған субъективті түс беретінін атап өту керек. Тауардың барлық сатып алушыларын бір әмбебап тұтынушыға азайту тауарға сұраныс ұсынатын сатып алушылар санының не екенін, атап айтқанда бәсекеге қабілеттілік осы санға байланысты екенін түсінуге мүмкңіндік бермейді.

Жекелеген авторлар бәсекеге қабілеттілікті анықтауға осы нарықта ұсынылған басқа сатушылардың ұқсас тауарларымен салыстырғанда нақты қажеттілікті  нақты немес ықтимал қанағаттандыру дәрежесімен сипатталатын тауар  қасиетін қосады. Мұндай анықтаманың жетіспеушілігі оның мәні бойынша тауар сапасының анықтамасын жаңғыртатындығында, ал тауардың бәсекеге қабілеттілігі сапа мен бағаның арақатынасымен анықталады.

Жалпы алғанда, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі оның бәсекелес нарық талаптарына, осы немесе басқа қол жетімді нарықтарда  ұсынылған басқа ұқсас тауарлармен салыстырғанда сатып алушылардың сұраныстарына сәйкестік дәрежесі ретінде сипатталады. Бәсекеге қабілеттілік, біріншіден тауардың сапасы, техникалық деңгейі, сондай-ақ тұтынушылық қасиеттерімен, екіншіден, сатушы белгілеген тауарға ұсыныс бағасымен анықталады. Сән, сату және сатудан кейінгі қызмет көрсету, жарнама,  өндірушінің имиджі, тауардың танымалдылығы, нарық конъюнктурасы, сұраныстың ауытқуы, тұтынушылардың төлем қабілеттілігі де әсер етеді.

Бәсекеге қабілеттілікті кең мағынада қабылдау және осы тұжырымдаманы одан әрі нақтылау үшін әртүрлі субъектілердің немесе объектілердің бәсекеге қабілеттілігін ажырату қажет.

Белгілі бір елдің бәсекеге қабілеттілігі дегеніміз – бұл осы елдің тауарларының тұрақты сатылымын қалыптастыра алатын, ішкі және сыртқы нарықтың үлесін кеңейтіп, басқа елдермен бәсекелесу мүмкіндігі әрі қабілеті. Экономиканы құрайтын өндірістік және сауда ұйымдарының бәсекеге қабілеттілік деңгейі елдің бәсекеге қабілеттілігіне тікелей әсер етеді.