Топонимиканың мағынасы мен мазмұны

Тақырып 1. Топонимиканың мағынасы мен мазмұны

Дәріс мақсаты: нысанды зерттеу, топонимиканың пәні мен міндеттері, негізгі  ұғымдар мен терминдер

Тақырып бойынша сұрақтар:

1 Топонимика түсінігі.

2 Топонимиканың нысаны, пәні және міндеттері.

3 Топонимиканың басқа ғылымдармен байланысы.

4 Негізгі ұғымдар мен терминдер.

Топонимика - географиялық атаулардың шығу тегіне және дамуына, олардың түрін,  мағыналық мәні мен грамматикалық рәсімделуін  түсіндіруге бағытталған ғылыми пән.

Топонимика көптеген ғылымдарға, ең алдымен тарих, география және лингвистика үшін терең қызығушылық тудырады.

Топонимика географиялық атаулардың жиынтығын, олардың шығу тегін, эволюциясын, мағыналық мәнін, таралуын, қайталануын, модельдерін талдайды. Ол сондай-ақ топонимдердің тілден тілге жазылуын және берілу, аударылу мәселелерін зерттеп, оларды тұрақтандыруға және біріздендіруге ықпал ете алады.

Географиялық атаулар туралы ілім ғылым жүйесінде қандай орын алады? Географтар топонимика географиялық ғылымдар жүйесінде болуы керек деп санайды. Лингвисттер кез-келген географиялық атау сөздің элементі, сөз тілде ол тілден тыс жерде болмаған, сондықтан топонимика - таза лингвистикалық ғылым деп есептейді.  

Топонимиканы лингвистикалық, тарихи және географиялық талдау әдістерін қолданатын дербес ғылым ретінде қарастырған жөн. Осылайша, топонимика түйіскен ғылым ретінде тіл білімі, тарих және географияның жетістіктерін ескере отырып үлкен табысқа жете алады.

Географиялық атаулар, ең алдымен, лексиканың элементі, сондықтан тіл заңдарына бағынады. Топонимдер тіл құрамының белсенді немесе пассивті бөлігі болып табылады, сондықтан оларды лингвисттер зерттейді.

Географиялық атаулар - картаның ең маңызды элементі. Олар кеңістіктікпен байланысты және ландшафттың табиғатын жиі көрсетеді,  жаңа аумақтың орналасу сипаты, табиғат байлықтары туралы және аумақтың басқа географиялық ерекшеліктері жайлы айтады. Басқа мамандарға қарағанда географтар ғана  жергілікті географиялық терминология мен географиялық атаулардың семантикалық өзгешеліктерін кең кеңістікте жақсы түсіне алуы мүмкін. Географиялық нысанның өзі жиі атаудың  мәні болуға себепші болып табылады.

Географиялық атаулар тарихи дамыған, олардың пайда болуы сол немесе өзге аймақта тұратын халықтардың қоғамдық өмірімен және тілдерімен тығыз байланысты.

Географиялық атауларды дұрыс түсіну географтың табиғи жағдайлар мен адамның шаруашылық әрекетінің ерекшеліктерін түсінуге, оның қоныс аударуына, тарихи географиясы үшін  ең бай материал береді, ал  дұрыс жазылуы транскрипцияның түпнұсқасын неғұрлым жақын анықтауға көмектеседі, бұл картография үшін өте маңызды.  

Осылайша, топонимика үш ғылымның: лингвистика, тарих және географияның қиылысындағы шекаралық ғылыми пән болып табылады және олардың әдістерін кешенді түрде қолдана отырып, бір мақсатты - географиялық атауларды жан-жақты зерттеуді көздейді. Бұл жағдайда зерттеу нысаны - географиялық атаулар, тақырып топонимдердің эволюциясымен байланысты.

Топонимика топонимдердің қалыптасу, генезис, эволюция және таралу заңдылықтарын зерттейді.

Топонимикалық ғылыми терминология Топонимикалық, Ономастикалық комиссияларда, халықаралық жоспарда - бүкіл әлем бойынша ономастикалық конгресстермен бөлінген комиссиялар арқылы жасалады.

Аббревиация - Географиялық атаулардың қысқартылған түрі - қабылданған қысқартылған түрі: Донбасс, ҚХР, КСРО, ҚР, РФ және басқалар.

Антоним - қарсы мазмұндағы атаулар: Белая және Черная өзендері, Верхний Ломов, Нижний Ломов, Новая Ляля, Старая Ляля.

Антропоним – адамдардың аты, тегі, лақап аты. Отантропонимдік географиялық атаулар немесе антропонимдер - бұл атауларға негізделген атаулар. Бұндай топонимикалық санат есепсіз, әсіресе елді мекендерді белгілеу үшін:  Иваново, Николаев, Байрам-Али,  Вашингтон, Сухэ-Батор.

Топонимикадағы географиялық атаулардың таралу аймағы, бір үлгідегі жергілікті географиялық терминдер. Мәселен, -ичи (Барановичи, Сухиничи), иха (Плюшчиха, Қарабиха) жалғауына аяқталатын атаулардың таралу аймағы, шор, сор терминдерінің таралу аймағы сораңдықтар, батпақтар, таяздықтар үшін және т.б.