Ауыл шаруашылығы жерлерінің мониторингі міндеттері мен мазмұны

№ 7 дәріс

Ауыл шаруашылығы жерлерінің мониторингі міндеттері мен мазмұны

Ғасырлар бойғы тәжірибе кез-келген мемлекеттің өміршеңдігі мен өркендеуінің негізгі көздері оған тиесілі жер ресурстары екенін көрсетеді. Бұл ретте жер ресурстары деп мемлекеттің аумағын (кеңістігін) ғана емес, сондай-ақ агроклиматтық жағдайлар мен олардың биопотенциалын қоса алғанда, осы кеңістіктің "үстінде" және "астында" тұрған барлық нәрсені түсіну керек. Мемлекеттің байлығы жер ресурстарын пайдаланудың инфрақұрылымы мен тиімділігімен анықталады.

Жердің сапалық жағдайын зерттеу олардың деградация қарқыны дамып келе жатқанын көрсетеді. Соңғы 25 жылда қышқыл топырақтың ауданы 32,1 млн.гектарға, оның ішінде егістік алқаптары - 21,5-ке ұлғайды. Ресей топырақтарындағы гумустың мөлшері орта есеппен 20% - ға төмендеді.

Өкінішке орай, бүгінгі жер пайдаланушы ең аз шығынмен ең көп өнім алуға ұмтылысында жердің сапалы өзгеруіне немқұрайлы қарайды және егіншіліктің топырақты қорғау жүйесіне инертті. Осыған байланысты ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді қорғау, оларды ұтымды пайдалану мәселелері неғұрлым өзекті болып табылады, мемлекеттік саясаттың стратегиялық мақсатын білдіреді. Ол ауылшаруашылық жерлерінің мемлекеттік мониторингі арқылы жүзеге асырылады.

Ауыл шаруашылығы жерлерінің мемлекеттік мониторингі-өзгерісті жедел, мерзімді және базалық (бастапқы) бақылаулар жүйесі (аэроғарыштық түсірілім, жер үсті, гидрометеорологиялық, статистикалық байқаулар) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің және ауыл шаруашылығын жүргізуге, оларды шаруашылық пайдалануға арналған табиғи және өндірістік объект ретінде өзге санаттағы жерлердің құрамында ауыл шаруашылығын жүргізу үшін пайдаланылатын немесе берілген жерлердің сапалық және сандық жай-күйі және осы жерлерді, топырақты және олардың өсімдік жамылғысын белгілі бір кезеңділікпен жүргізілетін зерттеу; [2]

Ауылшаруашылық жерлерінің мемлекеттік мониторингі жүйелі бақылауларды қамтиды:

• ауыспалы егіс алқаптарының, ауыл шаруашылығы полигондары мен контурларының жай-күйі мен пайдаланылуына, сондай-ақ топырақ құнарлылығының параметрлеріне және олардың тозу процестерінің дамуына (топырақ ортасының реакциясының өзгеруі, органикалық заттар мен қоректену элементтерінің құрамы, топырақ құрылымының бұзылуы, тұздану, тұздану, батпақтану, батпақтану, жерді су басу, су және жел эрозиясының дамуы, топырақтың ластануы пестицидтермен, ауыр металдармен, радионуклидтермен, өнеркәсіптік, тұрмыстық және өзге де қалдықтармен, топырақтың басқа қасиеттерінің өзгеруімен);
• егістіктегі, кен орындарындағы, шабындық және жайылымдық жерлердегі өсімдік жамылғысының жай-күйінің өзгеруіне (түрлік құрамының, дақыл құрылымының, өсімдік түрлері мен сапасының, антропогендік жүктемелерге төзімділік дәрежесінің өзгеруіне).

Ауыл шаруашылығы жерлеріне мемлекеттік мониторинг жүргізу кезінде мынадай міндеттер шешіледі:

• ауыл шаруашылығы жерлерінің жай-күйінің өзгерістерін уақтылы анықтау, осы өзгерістерді бағалау, олардың құнарлылығын арттыру, теріс процестердің алдын алу және салдарын жою бойынша болжам жасау және ұсынымдар әзірлеу;
• мол топырақ құнарлылығын жүйелі зерттеу және ауыл шаруашылығы полигондары мен контурларын геореферациялық байланыстыруды пайдалана отырып ауыл шаруашылығы қызметінің негізгі ресурсы ретінде ауыл шаруашылығы жерлерінің сапалық жай күйі мен тиімді пайдаланылуын бақылау негізінде деректер алу;
• ауыл шаруашылығы алқаптарының өсімдік жамылғысының жай-күйін мониторингілеу;
• ауыл шаруашылығы жерлерінің топырақ құнарлылығының тізілімін жүргізу және олардың жай күйін есепке алу;
• жер қатынастары саласында (ауыл шаруашылығы жерлеріне қатысты бөлігінде) мемлекеттік саясатты талдау, болжау және әзірлеу және ауыл шаруашылығында осындай жерлерді тиімді пайдалану, сондай-ақ статистикалық практикада пайдалану мақсатында ауыл шаруашылығы жерлері туралы Мемлекеттік ақпараттық ресурстарды қалыптастыру;
• заңды және жеке тұлғалардың ауыл шаруашылығы жерлерінің жай күйі туралы ақпаратқа қол жеткізуін қамтамасыз ету;
• халықаралық бағдарламаларға қатысу (халықаралық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету).
• Осы және ұқсас мәселелерді шешу үшін әртүрлі ақпаратты алудың, сақтаудың, өңдеудің және ұсынудың заманауи әдістері мен құралдары, сондай-ақ ақпарат алмасу құралдары қажет. Оларға аумағы өте маңызды аумақтардан көптеген көрсеткіштер бойынша деректердің едәуір көлемін жинау әдістері жатады. Содан кейін жиналған деректерді ақпараттық, оның ішінде геоақпараттық жүйелерде пайдалануға жарамды цифрлық түрде ұсыну қажет. Бұл жүйелер кеңістіктік географиялық деректерді, аэро - және ғарыштық кескіндерді, сондай-ақ картографиялық және кестелік формаларда ұсынылған көптеген ауылшаруашылық параметрлері бойынша тақырыптық деректерді біріктіруі керек. Мұндай жүйелерді экранға немесе пайдаланушыға ыңғайлы түрде қатты көшірмеге ақпараттың маңызды массивтерін шығару үшін пайдалануға болады. Жиналған ақпаратқа топырақтың сапасы, суару жағдайлары, метеорологиялық ақпарат, фитосанитариялық бақылаулар, далалық Агро зерттеулер деректері, спутниктік мониторинг деректері және т.б. сияқты басқа алынған және жиналған деректерді қабаттастыру арқылы аналитикалық қасиеттің қайталама туынды картографиялық материалын алуға болады. Оның негізінде белгілі бір аумақта және белгілі бір уақытта өсімдік дақылдарының даму дәрежесін бағалауға болады. Бұл өсімдік жамылғысының, дәнді дақылдар мен жайылымдардың жай-күйін, сондай-ақ олардың өнімділігін бақылаудың, өсімдік дақылдарының немесе топырақтың деградациясын анықтаудың, егінді болжаудың және т. б.

Бақылаудың біртұтас бақылау жүйесі ретіндегі артықшылығы өте айқын, өйткені топырақ және агрохимиялық зерттеулер көбінесе зерттелетін параметрлердің шектеулі жиынтығын және әртүрлі әдістемелік және әдістемелік тәсілдерді қолдануды көздейтін біржақты бағдарламалар негізінде жүргізіледі.

Осылайша, қазіргі уақытта ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің жай-күйін зерттеу ерекше өзекті болып отыр, өйткені олардың сапалық жай-күйінің көрсеткіштері төмен (топырақтың тозуы, құнарлылықтың нашарлауы, Органикалық заттардың аз болуы және т.б.). Жерді қорғау және оларды ұтымды пайдалану, өзгерістерді уақтылы анықтау, оларды бағалау, жағымсыз процестердің салдарын болдырмау және жою үшін жердің жай-күйін жүйелі бақылау мәселелері үлкен маңызға ие. Мониторингтің өте маңызды критерийі тіршілікті қамтамасыз ету, өмір сүру сапасы мен деңгейі, экономикалық қауіпсіздік және әсіресе халықтың азық-түлік қауіпсіздігі критерийлері тұрғысынан өндіріс тиімділігін нақты арттыру мақсатында ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер туралы ақпарат жинау әдістерін алу және жақсарту болып табылады.