Аэрология ғылымының даму тарихы

АЭРОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

Кіріспе

Аэрология – атмосфераның жоғарғы қабаттарының физикалық қасиеттерін, олардың өзгеруін, динамикасын, процестерін және олардың жер бетіне тигізетін ықпалын зерттейтін ғылым. Бұл ғылым метеорологияның негізгі салаларының бірі болып табылады. Аэрологиялық зерттеулер арқылы атмосферадағы температура, қысым, ылғалдылық, жел жылдамдығы мен бағыты сияқты көптеген параметрлер анықталады.

Аэрологияның даму тарихы адамзаттың ауа райын болжауға, табиғи құбылыстардың заңдылықтарын түсінуге және авиация, ғарыш саласы сияқты стратегиялық маңызы бар салаларды дамытуға деген қажеттілігінен туындады. Қазіргі кезеңде аэрология тек ғылыми сала ретінде ғана емес, экономикалық және экологиялық тұрғыдан да аса маңызды рөл атқарады. Бұл ғылымсыз қазіргі заманғы климаттық модельдер мен ауа райын болжау мүмкін емес.

1. Аэрология ғылымының пайда болуы мен алғашқы зерттеулер

Аэрология ғылымы XVIII–XIX ғасырларда бастау алды. Атмосфераның жоғарғы қабатын зерттеу үшін алғашқыда шар-зондтар, кейінірек радиозондтар мен радиолокаторлар қолданылды. XVIII ғасырдың соңында француз ғалымдары атмосфераны зерттеу мақсатында әуе шарларын пайдаланды. Бұл тәжірибелер жоғарғы қабаттағы қысым мен температураның төмендейтінін дәлелдеді.

XIX ғасырдың ортасында атмосфералық процестерді зерттеуге байланысты алғашқы теориялық еңбектер пайда болды. Сол кезеңде атмосферадағы айналым, циклон мен антициклон құбылыстарын түсіндіруге бағытталған алғашқы болжамдар жасалды. Бұл зерттеулердің нәтижесінде атмосфераның қабаттарға бөлінетіні анықталып, әр қабаттың өзіндік ерекшеліктері мен заңдылықтары зерттелді.

Алғашқы тәжірибелердің маңызы зор болды, өйткені олар болашақтағы радиометеорологиялық әдістердің негізін қалады.

2. XX ғасырдың басындағы аэрологияның дамуы

XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында аэрология ғылымы қарқынды дамыды. 1902 жылы француз ғалымы Тейссен де Борт және неміс ғалымы Рихард Ассман атмосферада радиозонд қолданып, стратосфераның бар екенін анықтады. Бұл ғылыми жаңалық аэрологияның дамуындағы үлкен қадам болды.

1910–1920 жылдары көптеген елдерде аэрологиялық станциялар ашылды. Олар жүйелі түрде атмосфераның жоғарғы қабаттарын зерттеп, деректер жинақтады. Бұл кезеңде аэрология ғылымы жеке сала ретінде қалыптасты. Сол уақыттан бастап атмосфералық процестерді түсіндіруде теория мен тәжірибе өзара толықтырылып отырды.

Бұл кезеңде жаңа аспаптар жасалып, өлшеу әдістері жетілдірілді. Атмосфераның динамикасын модельдеуге алғашқы қадамдар жасалды.

3. КСРО және Қазақстандағы аэрология ғылымының дамуы

Кеңес Одағы кезеңінде аэрология ерекше қарқынмен дамыды. 1930–1940 жылдары аэрологиялық зерттеу мекемелері құрылып, ғылыми орталықтар пайда болды. Бұл кезеңде метеорологиялық радиолокаторларды қолдану басталды.

Қазақстанда аэрологиялық зерттеулер Алматыдағы Қазақ мемлекеттік университетінде (қазіргі әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) бастау алды. В.С. Чередниченко және басқа ғалымдар радиометеорология саласында зерттеулер жүргізді. 1960–1980 жылдары елімізде аэрологиялық станциялар желісі кеңейіп, авиацияны метеорологиялық қамтамасыз етуге, гидрометеорологиялық болжамдар жасауға үлкен үлес қосты.

Сонымен қатар, Қазақстанда жүргізілген аэрологиялық зерттеулер Орта Азия мен Еуразия аймақтарындағы климаттық ерекшеліктерді түсінуге негіз болды. Бұл зерттеулердің нәтижелері халықаралық ғылыми еңбектерде жарияланып отырды.

4. Радиометеорологияның пайда болуы және дамуы

Аэрологияның дамуына радиометеорология ерекше ықпал етті. Радиотехника мен радиолокацияның дамуы атмосфералық құбылыстарды қашықтан зерттеуге мүмкіндік берді. Метеорологиялық радиолокаторлар МРЛ-1, МРЛ-2 үлгілері ауа массаларының қозғалысын, бұлттардың пайда болуын, жауын-шашын аймақтарын анықтауда қолданылды. Бұл әдістер ауа райын болжаудың дәлдігін арттырды.

Радиометеорологияның арқасында атмосферадағы қауіпті құбылыстарды – найзағай, нөсер, дауылдарды алдын ала болжау мүмкіндігі артты. Бұл сала қазіргі таңда да авиация мен навигацияда маңызды орын алады.

Осы бағыттағы зерттеулер Қазақстанда да белсенді жүргізілді. Мысалы, Чередниченко В.С. еңбектерінде радиолокаторларды қолданудың ерекшеліктері мен шектеулері қарастырылды.