Қазақ тілі сөзжасам жүйесі мен сипаты

Орталық Азия Инновациялық Университеті

                          [pic 1]

                                        Реферат

Пәні: Қазіргі қазақ тілі сөзжасамы

Тақырыбы: Қазақ тілі сөзжасам жүйесі мен сипаты.

                                                Орындаған: Нұрқалық Аяжан

                                                    Тобы: КЯк22-1һ

                                                 Қабылдаған: Досжан Р.

                                    Шымкент 2024

 Қазақ тіліндегі сөзжасам – күрделі әрі бай жүйе, ол қазақ тілінің лексикалық қорының дамуына, жаңа ұғымдардың атауларының қалыптасуына үлкен үлес қосады.

 Қазақ тілі сөзжасам жүйесі мен сипаты-тілдегі жаңа сөздердің жасалу жолдары мен тәсілдерін зерттейтін сала. Сөзжасамның негізгі мақсаты – тілдегі жаңа атауларды қалыптастыру арқылы сөздік қорды байыту.Сөзжасам жүйесі жаңа сөздер мен сөз тіркестерін жасау, тілдің сөздік қорын байыту мәселелерімен айналысады. Тілдегі сөздердің мағынасын кеңейтіп, жаңа сөздер жасауға мүмкіндік беретін механизм. Сөзжасамның негізгі сипаты – тілдің сөздік қорын байыту және ұғымдарды атау үшін жаңа тілдік бірліктерді қалыптастыру.

Сөзжасамның негізгі сипаты:

1. Мағыналық өзгерістер: Туынды сөздер жасалған кезде түбір сөздің бастапқы мағынасы өзгеріп, жаңаша мәнге ие болады. Мысалы, "оқу" (іс-әрекет) → "оқушы" (іс-әрекетті атқаратын адам).

   2. Жұрнақтардың рөлі: Жұрнақтар жаңа сөздерді жасауға белсенді қатысады және олар сөздің мағынасын түбегейлі өзгертіп немесе толықтырып тұрады. Мысалы, "-шы", "-лік", "-дық" жұрнақтары.

3. Көп мағыналылық: Кейбір сөздер бірнеше мағынаға ие болып, әртүрлі сөзжасамдық процестерге қатыса алады. Мысалы, "бас" сөзі.

4. Тілдің дамуындағы рөлі: Сөзжасам жүйесі тілдің сөздік қорын байытады және жаңадан пайда болған ұғымдар мен заттарға атаулар береді.

Қазақ тілінде сөзжасам бірнеше тәсілдер арқылы жүзеге асады: синтетикалық, аналитикалық және лексика-семантикалық тәсілдер.

Қазақ тілі сөзжасамының негізгі тәсілдері және мысалдары:

1. Синтетикалық (жұрнақ арқылы жасалатын) тәсіл
2. Сөзге жаңа мағына қосып, оны жаңа лексикалық бірлікке айналдыратын ең кең тараған тәсіл. Жұрнақтар түбір сөздерге жалғанып, олардың семантикалық және грамматикалық функцияларын өзгертеді.Бұл тәсілде жаңа сөздер түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалады. Синтетикалық тәсіл ең кең тараған сөзжасам тәсілі болып табылады.

Мысалдар:

- Оқушы (оқу + шы) – оқу ісімен айналысатын адам.

- Жазушы (жаз + ушы) – жазатын адам.

- Кітапхана (кітап + хана) – кітап сақтайтын орын.

Суықтық (суық + тық) – суық болу қасиеті.

Бұл мысалдарда сөздердің түбіріне жұрнақ жалғанып, жаңа мағыналы сөздер жасалған.