Мониторинг ғылымының шығу тарихы

Слямбеков Нұртілеу Жұмағалиұлы

17-БЖК-2

Мониторинг ғылымының шығу тарихы (үлес қосқан ғалымдар)

Мониторинг (ағылшын тілінен аударғанда monіtor – қараушы, қадағалаушы, күні бұрын ескерту, сақтандыру деген мағынаны білдіреді ) – қоршаған табиғи орта жағдайының антропогендік факторлардың әсер-ықпалынан өзгеруін болжау мен бағалаудың, бақылаудың кешенді жүйесі. Мониторинг термині 1972 –ші жылғы  БҰҰ-ның қоршаған орта жөніндегі Стокгольмдегі конференция алдындағы  “бақылау” ұғымына толықтыру ретінде пайда болды. Адамдардың іс-әрекеттеріне байланысты Мониторингке деген қажеттілік артуда. Мысалы соңғы 10 жылдың ішінде 4 млн-нан артық жаңа химиялық қосылыстар синтезделген, жыл сайын 30 мыңдай әр түрлі химиялық заттар өндіріледі. Мониторинг бейнелеу, көп спектрлі түсірілім және т.б. әдістер арқылы іске асырылады.

Экологиялық мониторинг - антропогендік факторлар әсерінен қоршаған орта жағдайының,биосфера компоненттерінің өзгеруіне бақылау, баға беру және болжау жүйесі. 

        Ю. А. Израель (1977, 1984 және т. б.) алғашқылардың бірі ретінде табиғи ортаға антропогендік әсер ету салдарын үнемі бақылау қажеттігіне назар аударды. Оның пікірінше, мониторинг адам қызметінің әсерінен биосфераның жай-күйінің өзгеруін (ең алдымен ластануын) анықтауға мүмкіндік беретін бақылау жүйесі. Оны құрудың негізгі мақсаты-адамның табиғатқа тигізетін кері әсерінің алдын алу. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу қажет: А) әсер ету көздерін, сондай-ақ антропогендік өзгерістердің себептерін анықтау; Б) табиғи ортаның нақты жай-күйін бағалау;

В) өзгеру үрдістерін анықтау, биосфераның болашақ жай-күйіне болжам жасау және баға беру.

Антропогендік себептерден туындаған өзгерістерді анықтау және болжау үшін табиғи тербелістер мен табиғи ортаның жай-күйінің өзгерістері туралы ақпарат қажет. Мониторинг осындай ақпаратты алуды (немесе бар болуын) қарастырады. Сондықтан ол қазіргі бақылау қызметіне (гидрометеорологиялық, санитарлық-эпидемиологиялық, геологиялық және т.б.) қызыметтерге сүйенуі керек, олардың тәжірибесі мен бақылау станцияларын пайдалануы керек (әрине, жаңа станциялар құру және биосфера элементтерінің жаңа көрсеткіштерін есепке алу қажет). 

Биосфераның антропогендік өзгерістері мониторингінің маңызды құрамдас бөлігі экологиялық мониторинг болып табылады - табиғи экожүйелердің антропогендік әсерлерге қарсы реакцияларын анықтау, бағалау және болжау мақсатында биосфераның геофизикалық және биотикалық компоненттерін бақылау жиынтығы. 

Оның жұмыс істеуі екі негізгі міндеттерді шешуге байланысты:

а) Ауыл шаруашылығы қызметі мен жер пайдалану нәтижесінде туындайтын күрделі проблемаларды бағалау;

б) экожүйелерде антропогендік сипаттағы өзгерістерді (ең алдымен ластану нәтижесінде) табу. Сыни проблемаларды бағалау үшін қалалық аудандарды, ағашы кесілген жерлерді және орман екпелерін, ауыл шаруашылығы жерлерін және басқа да пайдаланылатын аумақтарды мерзімді картографиялау қажет. Жаңартылатын ресурстардың жай-күйін үнемі қадағалаудың маңызы зор.

И. П. Герасимовтың айтуынша (1975, 1985 және т.б.) мониторинг – табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану, Табиғатты қорғау және әртүрлі шаруашылық мақсаттағы геожүйелердің тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету мақсатында қоршаған ортаның жай-күйін бақылау және бағалау жүйесі. Құбылыстар жиынтығын зерттеу күрделі кешенді міндет болып табылады, сондықтан оны бірнеше жеке құрамдас (деңгейлерге, сатыларға) бөлу арқылы шешу ұсынылды. Бақылау объектілері мен міндеттеріне байланысты мониторингтің үш деңгейі бөлінеді: биоэкологиялық (санитарлық-гигиеналық), геожүйелік (И. П. Герасимовтың интерпретациясындағы геоэкологиялық) және биосфералық (жаһандық).