Өндірістік менеджменттің зерттеу обьектісі мен заты, мақсаты мен міндеттері

 Өндірістік менеджменттің зерттеу обьектісі мен заты, мақсаты мен міндеттері Өндірістік менеджмент пәні техникалық жөне экономикалық маман даярлайтын бүкіл әлем университеттерінде кеңінен тараған. Бүл пәнсіз толық кәсіби білім алдым деуге болмайды, Өндірістік менеджмент пәнінің зерттеу объектісі - көсіпорын (үйым). Кәсіпорындар түрі көп болғандықтан, олардың барлығына ортақ сииаттамалар зерттелінеді және нактылы кесіпорындарға тән ерекшеліктері карастырылады. Бұл кітапта кәсіпорындар ішінде машина жасау зауыттарына көңіл бөлінген, ойткені бүл ең күрделі жөне көбіне ортак мәселелерді көтеретін кесіпорын. Өндірістік менеджменттің зертгеу заты - кәсіпорынның өндірістік (операциялық) қызметін баскару үстанымдары мен әдістері. Материалдық өндірісте - өндірістік қызмет, қызмет керсету саласында - операциялык қызмет карастырылады. Сонғы жылдары кәсіпорынның операциялық қызметі деп бірбірімен тығыз бірлескен өндіру (тауарлар немесе қызмет керсету) және өткізу (сату) үдерістерін атайтын болды. Өндірістік менеджмент пенінің мақсаты - студенттерге кәсіпорынның өндірістік қызметіне қарасты басқару шешімдерін қабылдауға қажет теоретикалық білімдерін беріп, практикалық әдістерге үйрету. Өндірістік менеджмент міндетгері: - кәсіпорында оіщірістік қызметін басқаруға кажет теоретикалық негіздерін зертгеу; - кәсіпорындарда ондірістік қызметін басқару саласындағы стратегиялық, тактикалық және оперативтік шешімдерін қабылдау әдістерін игеру; - кәсіпорында өндірістік кызметін басқару саласындағы талдау және синтез әдістеріне үйрену; - аталған адістерді қолдануда тәжірибе жинау. Егер де маман өндіріс үдерістерін басқарудың заманауи өдісте5 рімен таныс болмаса, бизнес саласындағы білім толық жарамды бола алмайды. Әр кәсіпорын өнім өндіреді не кызмет көрсетумен айналысады, аталған үдерістердің болашақта мейлінше тиімді болуы үшін осы саладағы ең соңғы жетістіктермен маман үдайы танысып түруы керек. Қазіргі таңда өр компания жоғары оку орнын бітіріп келген маманнан осы саядан жан-жақты білім алғанын күтеді. Өндірістік менеджменттің мәнін білу - сан алуан үйымдастырушылык үдерістерді бағалауға жүйелі көзқарастарды қалыптастыяру деген сөз. Аналитикалық көзқарасты кец қолдану нотижесінде коршаған ортаны дүрыс түсінуге жағдай жасалады. Өндірістік менеджменттің үстанымдарын зерттеу болашақ маман алдына мансап өсу түрғысынан қызықты және өртүрлі мүмкіндіктер тудырады. Бүл пәнді игерген адам тікелей өндіріс үдерісін басқаруға мүмкіндік алады, сонымен қатар, өндірістік менеджментпен байланысты лауазымдарды аткара алады, мысалы, өнім сапасын камтамасыз ету маманы. Олар консалтинг™ компанияларжүмыс істей алады, ол жерде олар бизнес-үдерістерін жаңартумен, тауарлықматериалдық запастарын біріктірілген компьютсрлік басқару жүйесін жасаумен және оны енгізумен шұғылданады. Өндірістік менеджментгің түжырымдамалары мен өдістері бизнестің басқа функцияларын басқаруда да кең қолданылады: өз бөлімшесінін жүмысын жоспарлау, өнім сапасын бақылауды қамтамасыз ету, бағынышты адамдардьщ еңбек өнімділігін арттыру - әр менеджердің алдында түрған міндеттер. Өндірістік менеджмент коптеген басқа пәндермен тығыз байланысты болып келеді, оның ішінде - микроэкономика, салалық экономика, кәсіпорын экономикасы, халық шаруашьшығы салалар технологиясы, менеджмент негіздері, экономикалық статистика, экономикалық-математикалық модельдер жөне т.б.  Өндірістік менеджмент дамуы ны ц қы сқаш а тарихы Өндірісті үйымдастыру мәселелері өр мезгілде өз бойын көрсеткен. Бірак ғылыми негізінде бірінші болып А. Смит зерттеген: еңбекті беліп мамандану аркылы өндірісте жоғары корссткішке жетуге болатынын айкын дәлелдсгсн. Ф. У. Тейлор 1911 ж. «Ғылыми баскарудың үстанымдары» атты өз кітабын жариялайды. Бүл шығармасында ол аналитика6 лык әдісті колдана отырып, қайталанатын операцияларды зерттеуді, оны орындауға кететін уақыт мөлшерлерін орнатты. Жұмыс істеу одістерін егжей-тегжейлі талдап, оның орындалуының ең тиімді жолын іздестірді. Тейлор бойыиша, басқарушылар жүмысшыны үйретугс, оларды іріктеуге жоне жүмысын жоспарлауға тиімді жолмен жүмысты аткаруға, басшылар мсн жүмысшылар арасында ынтымактастык орнатуға жауапты қарау ксрек. Тейлордың аталған және баска ойларьш опыц жақтастары мен ізбасарлары одан өрі дамытты. Г. Ганттехнологиялык үдеріс болек операциялардың қиыстыруы деп, оларды тізбектеп ондеуін жоспарлайтын эдістерді тапты. Бүл әдістер осы уакытка дсйін колданылады. Фрэнк пен Лилиан Гилбреггіц технологиялык опсрацияны үсақ компоненттергс болгендігі сошна, соңғылары жүмыс мазмүнымен байланысын жоғалтқан. Ал стандарттык компонситтср негізінде қай жүмысты болсын жацадан «жобалаған». JI. Гилберт жүмысшыныц шаршағыштық моселссіпе коп коціл болген. «Өндірістік менеджмент» дсгсн атау 1910 жылдары кең тарайды, оган себсп - ондірісті баскаруда гылыми тәсілдср қолдану қажеттілігі қатты біліиеді. Г. Форд пен Ч. Соренсон үйлестірілген толассыз линиясын іске асырады. 1924 жылы У. Шухарт статистика эдістсрін сапаны бакылау үшін колданады. Ол ондірісті жүйе ретінде карастыру кажетгілігін, ондіріс факторлары бір-бірімсн және дс сырткы ортамен тығыз байланысты екенін баса айткан. Бүл ойды Э. Деминг (1950) одан әрі дамыткан, ол онім сапасын жаксартуда жүмысшылардың рөлін корсете білген. XX ғасырдын ортасына карай аналитикалык өдістер жана әдістермен толықтырылады. Ықтималдық тсориясы, математикалык статистика, жүйені талдау, шешімдерді кабылдау теориясы, жаппай кызмет корсету теориясы, информация теориясы және т.б. ғылымн салапары дамып, оныц нәтижелері ондірісті бакылауда кец колданылады. Электронды-есеп машиналардьщ коп колемді акпаратты оцдсу мүмкіишілігі оидірістік мснсджмснттін бүрында карастырылмаган коп моселслерді шешуге мүмкіншіліктудырады. 1960 жылдары «операциялық менеджмент» термині иайда болады, оныц дүниегс келуі аналитикалык одістен «синтез» одісіне кошуге байланысты дсгсн нікір бар. Осы эдіске орай, кәсіпорын стратегиясы мен саясаты, ондіріете материалдық ағынды баскару жоне т.б. жацалыктар пайда болады. 7 Өткен ғасырдың 50 жылдарының аяғында 60 жылдарының басында ғалымдар операциялық менеджмент мәселелерімен тікелей шүғылдана бастады. Біраз ғалымдар өндірістік жүйелерінде ортақ мөселелер бар екенін, өндірістік операцияларға жүйе элементі ретінде карау маңыздьшығын баса айтқан. 1970 жылдары компьютерлік техника операцияларға байланысты мәселелерді шешуде жаппай колданылады. Өндірушілер өндірісті баскаруда материалдық кажеттілікті жоепарлау әдісін пайдалана бастады. 1980 жылдары менеджмент туралы ой дамуында және өндіріс әдістерінде шын мөнінде революция болды, «дөл мезгілінде» {Justin-Time-JIT) атты көзқарас Жапонияда үсынылды. Сапаны жалпыға бірдей баскарумен (Total Quality Control- TQC) біріккен JIT жүйесі осы уақытқа дейін тәжірибеде кең қолданылады. Бірак болашақта өндірісті автоматгандыру келешегі ете зор болып саналады. Қазірдің өзінде біріккен өндірістік жүйелер (Computer - Integrated - Manufacturing - СІМ), икемді өндірістік жүйелер {Flexible Manufacturing Systems—FMS) және болашак зауыты (Factory O f the Future - FOF) атты үғымдар төжірибеде іске асырылуда. 1970 жылдардың аяғында жөне 1980 жылдардың басында Гарвард бизнес-мектебінің ғалымдары өндірістік стратегияның моделін жасады. Олар өнеркәсіп орындарынын басшылары бөсекелесте өз зауыттарының өндірістік куатын стратегиялық құралы ретінде қалай пайдалануға болатындығына назар аударған. Ғалымдардың ойы бойынша, ешкандай зауыт барлық бағыттар бойынша жоғары көрсеткіштерге жете алмайды, сондықтан басшылар анық, бір нүктеге бағытталған стратегия жасауы қажет, онын мақсаты - шектелген міндеттерді ең жоғары жетістікпен орындау. 1990 жылдарындағы жаһандық экономикалық дағдарыс өртүрлі жаңалықтарды енгізуге әкелді, оныц ішінде бизнес-үдерісті жаңарту, электрондық кәсіпорын, жеке тапсырыстар бойынша жаппай өнім шығару, сыртқы жабдықтау көздерін пайдалану (Outsourcing) және т.б. бар. Кеңес Одағында өндірістік менеджментке көңіл бөлінген, бірак оның дамуы идеологиялық кедергілерге үшыраған. Осы себепті өндірісті басқарудағы озық өдістер жартылай пайдаланып, өндіріс тиімділігіне және еңбек өнімділігіне теріс әсерін тигізген. Дегенмен, ендірісті басқаруға арналған кен тараған оқулықтарының авторларын атап кеткен жән, олар - С. Е. Каменицер, В. А. Летенко, В. Конторович, Г. Пищуллин, Д. М. Крук, И. М. Разумов және т.б. 8 Қазақстан Республикасы егемендік алысымен демократиялық қоғам және нарық экономикасын дамытуға бет алған. Өткен жылдар ішінде біраз күрделі өзгерістер болды: көптеген кәсіпорындары мемлекет меншігінен шығып, нарық экономикасы катьтнастарына сәйкес өз бетімен дамуда. Бірақ қатаң халықаралык бөсекелесте әлі де жете ысылмай, өз мүмкіншіліктерін жете көрсете алмауда. Өндірісті тиімді басқару - өнеркәсіп орнының аяғына тік тұрып, озық ұйымдардың қатарына қосылудың ең маңызды факторларының бірі болып табылады. Өндірістік менеджменттіц мәні мсм функциялары Көсіпорынды бизнес-үйым деп атауға болады. Эр бизнес үйымның өзегі операциялық жүйе болып келеді.  Операциялык жүйе шикізат, материал, баска еңбек заггарын еңбек қүралдары мен дайын өнімді қызмет көрсету түріне айналдырады. Оларды парыкга сату нөтижесінде бизнес-үйым қойылған мақсатына кол жеткізеді, өз борышын (миссиясын) орындайды, ал операциялар жүйесі осы мақсатқа жету қүрапы ретінде қарастырылады. Бүл үйымда бірнеше операциялар жүйелері болуы мүмкін және операциялар жүйелері әр алуан болуы мүмкін. Ал оларды топтастыратын негізгі нышан - кызмет нәтижесініц айырмашылығы. Егер нәтижесі дайын бүйым не өнім болса - ол өндірістік, ал нәтижесі 1.1-сурет. Бизнес-үйымның операциялық жүйесінің жалпы нобайы /1/ 9 кызмет көрсету болса - ол сервистік операциялар жұйесі деп аталынады. Өндірістік менеджмент тек өндірістік жұйелермен айналысады. Өндірістік менеджментгің екі топ функцияларын ажыратуға болады: - операциялар жүйелерін жасау функциялары; - операциялар жүйелерінің қызметін қамтамаеыз ету функциялары. Екі топ фуніщияларыньщ айырмашьшығы мынада: бірін-шісіне байланысты шешімдердіц нәтижесі көп уақыттан кейін білінеді, ал екіншісіне қатысты шешімдер нәтижесі тез уақытга көріиеді. Осыған орай өндіріетік менеджменттің стратегиялық және тактикапык функцияларын ажыратады. Стратегиялыц функциялар қатарына төмендегілер жатады. - жаңа тауарларды тацдау және бар тауарларды жаңарту; - таңдалған тауарлардың өндіру жолын таццау; - жаца өндірісті белгілі аймақта орналастыру; - өндірісті ұйымдастыруда жаңа кәсіпорынның құрылымын, онда жүмысты ұйымдастыру әдістері мен формаларын тандау; - өндіріске техникалык қызмет көрсетуін үйымдастыру; - еапаны жақсарту әдістерін таңдау. Өндірістік менеджменттің тактикальщ функциялары: - запастарды басқару; - «дөл мезгілінде» жүйесін колдану; - бүйымның кұрама бөлшектеріне кажеттілікті есептеу; - агрегаттық жоспарлау негізінде шешімдер іздеу; - өндірістік кестелерді жасау. Осы аталған жәйттерге енді толығырақ тоқталайық. Өндірістік менеджмент - өндірістік жүйелерді жасау, пайдалану және жетілдірумен байланысты қызметтердіц негізінде компанияның негізгі өнімі өндіріледі. Маркетинг пен қаржы сиякты өндірістік менеджмент басқару функциялары айкын байкалатын саласы бизнес болып келеді. Өндірістік менеджмент менеджменттің бір бөлігі, оны операцияларды зерттеу индустриалдық инженериямен шатастырмау керек. Операцияға қатысты шешімдер кәсіпорынның жалпы кызметініц қүрамында кабылданады, фирманың корпоративтік страт егиями өтім нарығы белгілейді. Корпоративтік стратегия корпорацияның басты миссиясына негізделеді, атап айтқанда, фирма өзініц бәсекелестік артықшылығын қамтамасыз етуі барлық 10 ресурстары мен функцияларын пайдалануын қалай жоспарлай алады - соған байланысты. Өндірістік стратегия корпоративтік стратегияны іс жүзіне асыру үшін компанияның өндірістік куатын пайдалану жолы мен деңгейін аныктайды. Операциялық функциясы деңгейіндегі басцару иіеиіімдерін уиі үлкен топца бөлуге болады: - стратегиялық шешімдер (үзақ уақыттылық); - тактикалық шешімдер (аралык); - операцияларды жоспарлау және оларды басқарумен байланысты шсшімдер (кыска уақыттылық). Стратегиялық шешімдер өнімді калай өндіреміз, өндірістік ғимараттарды кай жерге жөне қалай орналастыру керек, берілген өнімді шығаруға қандай өндірістік қуаты қажет деген жалпы сүрактарға жауап береді? Осы себепті стратегиялык шешімдер бірнеше жылды қамтуы мүмкін. Операцияларға катысты стратегиялык шешімдер фирманың үзақ уақыггылык көрсеткіштеріне ыкпал жасайды, өйткені олар түтынушылардың қажеттілігін канағатандыру жолдарын анықтайды. Демек, компанияның қызметі жемісті болуы үшін, бүл шешімдер тацдалған корпоративтік стратегияға максимал сәйкес болуға тиіс. Сонымен, стратегиялық деңгейдегі шешімдер міндетті шарттар не ендірістік шектеулер сипатына ие болады, соларды ескере отырып фирма болашактағы өзінің үзақмерзімді жөне кыскамерзімді қызметін атқарады. Тактикалыц иіешшдер стратегиялық шешімдерінен туатын шектеулерді ескеріп материалдык ресурстар мен жүмыс күшін ең тиімді бөлуінің накты баламаларын іздестіреді. Сонымен қатар басқа да мәселелерге жауап іздейді, мысалы, өнімді өндіруге қанша жүмысшы қажет? Қай мезетте оларға кажеттілік туады? Екінші ауысымды енгізу қажет пе? Материалдармен жабдықтау графигі қандай болу керек? Дайын өнім запасын жасау керек пе? Аталған сүрақтарға жауаптар өндірістік шектеулер сипатына ие болып, олар операцияларды жоспарлау жэне оларды басқарумен байланысты шешімдерді қабылдағанда ескеріледі. Жоғарыда корсетілген екі деңгейдегі шешімдерге қарағанда операцияларды жоспарлау жәнс оларды басқару қысқамерзімді уақытгы қамтиды. Олар, көбінесе, өте накты сүрактарға жауап береді, мысалы, бүгін не ағымды аптаның ішінде қай жүмысты орындау керек? Осы міндетті орындауға атап айтқанда кім жауапты? Қай жұмыс ец алдымен орындалуы керек? Өндірістік менеджменттің негізі - әндірістік жүйелерді басқару. 11 қызмет көрсету болса - ол сервистік операциялар жүйесі деп аталынады. Өндірістік менеджмент тек өндірістік жұйелермен айналысады. Өндірістік менеджменттің екі топ функцияларын ажыратуға болады: - операциялар жүйелерін жасау функциялары; - операциялар жүйелерінің қызметін қамтамасыз ету функциялары. Екі топ функцияларынын айырмашылығы мьпіада: бірін-шісіне байланысты шешімдердіц нәтижесі көп уақыттан кейін білінеді, ал екіншісіне катысты шешімдер нәтижееі тез уакытта көрінеді. Осыған орай өндірістік менеджментгің стратегиялық және тактикалық функцияларын ажыратады. Стратегиялъщ функциялар қатарына төмендегілер жатады: - жана тауарларды тандау және бар тауарларды жаңарту; - тацдалған тауарлардың өндіру жолын таңдау; - жаңа өндірісті белгілі аймақта орналастыру; - өндірісті ұйымдастыруда жана кәсіпорынның кұрылымын, онда жұмысты ұйымдастыру өдістері мен формаларын таңдау; - ондіріске техникалық қызмет көрсетуін ұйымдастыру; - еапаны жақсарту әдістерін тацдау. Өндірістік менеджмепттің тактикалъщ функциялары'. - запастарды басқару; - «дөл мезгілінде» жүйесін қолдану; - бүйымнын қүрама бөлшектеріне кажеггілікті есептеу; - агрегаттық жоспарлау негізінде шешімдер іздеу; - өндірістік кестелерді жасау. Осы аталған жәйттерге енді толығырақ токталайык. Өндірістік менеджмент — ондірістік жүйелерді жасау, пайдалану және жетілдірумен байланысты қызметтердін негізінде компанияньщ негізгі өнімі өндіріледі. Маркетинг пен қаржы сияқты өндірістік менеджмент баскару функциялары айқын байқалатын саласы бизнес болып келеді. Өндірістік менеджмент менеджменттіц бір бөлігі, оны операцияларды зерттеу индустриалдық инженериямен шатастырмау керек. Операцияға қатысты шешімдер көсіпорынныц жаппы қызметінің қүрамында кабылданады, фирманың корпоративтік стратегиясын өтім нарығы белгілейді. Корпоративтік стратегия корпорацияныц басты миссиясына негізделеді, атап айтқанда, фирма өзінің бәсекелестік артықшылығын қамтамасыз етуі барлық 10 ресурстары мен функцияларын пайдалануын капай жоспарлай алады - соған байланысты. Өндірістік стратегия корпоративтік стратегияны іс жүзіне асыру үшін компанияның өндірістік қуатын пайдалану жолы мен деңгейін аныктайды. Операциялық функциясы деңгейіндегі басқару шешімдерін үш улкен топца бөлуге болады: - стратегиялық иіешімдер (ұзақ уакыттылық); - тактикалық шешімдер (аралық); - операцияларды жоспарлау және оларды басқарумен байланысты шешімдер (кыска уакыттылык). Стратегиялық шешімдер өнімді калай ендіреміз, өндірістік ғимараттарды кай жерге жәие қалай орналастыру керек, берілген өнімді шығаруға қандай өндірістік қуаты кажет деген жалпы сүрактарға жауап береді? Осы себепті стратегиялык шешімдер бірнеше жылды камтуы мүмкін. Операцияларға кагысты стратегиялык шешімдер фирманың ұзақ уакытгылық көрсеткіштеріне ыкпал жасайды, өйткені олар тұтынушылардыц қажеттілігін канағатандыру жолдарын анықтайды. Демек, компанияның кызметі жемісті болуы үшін, бүл шешімдер таңдалған корпоративтік стратегияға максимал сәйкес болуға тиіс. Сонымен, стратегиялык деңгейдегі шешімдер міндетті шарттар не ондірістік шектеулер сипатына ие болады, соларды ескере отырып фирма болашақтағы өзінің үзакмерзімді және қыскамерзімді кызметін аткарады. Тактикальщ шеиіімдер стратегиялық шешімдерінен туатын шектеулерді ескеріп материалдык ресурстар мен жұмыс күшін ең тиімді бөлуінің нақты баламаларын іздестіреді. Сонымен катар басқа да мәселелерге жауап іздейді, мысалы, өнімді ондіруге канша жүмысшы кажет? Қай мезетте оларға қажеттілік туады? Екінші ауысымды енгізу қажет пе? Материалдармен жабдықтау граф Өндірістік жуйе дегеніміз компанияның операциялық ресурстарын өндіріске кіретін факторды таңдаған өнімге не кызмет көрсету түріне өзгертуге пайдалынатын жүйе. Шетелдік окулықтарда операциялық ресурстар негізгі бес элементген түрады деп есептейді, олар операциялык менеджменттің 5Ps деп аталады: кызметкерлер (People), зауыттар (Plants), материалдар мен комплекттеуші бүйымдар (Parts), үдсрістер (Processes), жоспарлау жөне баскару жүйелері (Planning and Control Systems). Соңғы жылдары операциялык менеджменгге бизнес-үдерістерге маңызды рөл берілуде. Бизнес-үдеріс деп клиенттердің қажеттілігін канағаттандырумен шүғылданатын көсіпорынның кез келген қызметін атаймыз. Бизнес-үдерістердің екі түрін ажыратады: өндіріске бейімделген үдерістер (б.а. өнім мен түтынушылармен байланысты) және басқаруға бейімделген үдерістер (ресурстарды алу жөне үйлестірумен байланысты). Өндірістік компанияның үйымдастырушылык қүрылымында өндірістік менеджердің үлесіне өндірісті бақылау, сатып алу, өндіру, сапаны камтамасыз ету, инженерлік қолдау жатады. Өндірістік менеджер алдында түрған міндеттер: - жаңа өнімді өндіруге жіберілу уақытын қыскарту. Бүл мөселені шешу ушін конструкторлар мен дизайнерлер, ендірісті үйымдастырушы инженерлер мен технологтар және басқа мамандар бір команда болып жүмыс істеу керек, олар жаңа өнімді өндіруге жіберілу уақытын кыскартуға мүмкіндік тудыру үшін қойылған міндетгердің параллельды орындалуын үйымдастырады; - өнімді жаппай көлемде шығаратын икемді әндірістік жүйелерді қүру жэне түтынушылардың жеке тапсырыстарын қанағаттандыру. Қазіргі заманда кез келген өнеркәсіп саласында компаішялар түтынушылардың сан алуан сүраныетарын толык канағатгандыру үшін өз өнімінің ассортиментін үдайы кенейтуге тырысады; - жаһандық өндірістік жүйеаіерін басқару. Ол үш мәселені көтереді: әр елде жасалынатын комплектгеуші бүйымдарды талапқа сай қамтамасыз ету, оларды жеткізу жолдарын жетілдіру жөне осы екеуін іс жүзіне асыруын бақылайтын ақпараттық жүйені қүру; - жаңа технологиялық үдерістерді жасау және оларды өндірістік жүйеге енгізу. Заманауи өндірісте коптеген жаңа технологиялық тәсілдер мен әдістер пайда болуда, бірақ оларды тиімді пайдалануда едөуір киындыісгар кездеседі; - өнімнін жоғары сапасына тез жету және сол деңгейді қайта 12 құру кезінде сақтап қалу. Бұл міндеггі орындау оңайға түспейді, мысалы, қайта құру алдындағы кезенде жұмысшыларды ынталы жұмыс істету өте қиынға соғады; - өртекті жүмыс күшін басқару. Бүгінде барлық елдерде әртүрлі әлемдік мөдениетінін өкілдері жүмыс істейді; - қоршаған ортамен байланысты шектеулерді, этикалық нормаларды жөне мемлекетгік заңнамаларды сақтау. Өндірісте көптеген мәселелер шоғырланған, ейткені ол ресурстарды пайдаланған кезде қоршаған ортаны нашарлатуға және де қауіпсіздікке байланысты басқа мәселелерді туғызуы мүмкін. 1.4. Операциялық стратегия және бәсекелестік қабілет Кешегі күнге дейін өндірістік операцияларға жете көніл бөлінбейтін. Тек кейбір компаниялар ғана операциялық үдерістерді бәсекелестік артықшылыкка өкелетін көздің бірі деп қараған. Көбінесе, кәсіпорын операциялары бойынша міндеттерді тек өндірістік шығындарын кыскартумен және жүмыс күшін мейлінше тиімді пайдалануға ұмтылумен шектейтін. Бүл тактикалық деңгейіндегі шешімдер болатын, олармен өдегге істін техникалық жағымен айналысатын инженерлер шүғылданатын. Ал өнімді жасайтын үдерістер компания стратегиясына каншалыкты сай келетіндігіне өте аз көңіл бөлінетін. Жоғарыда айтылғандай, өткен ғасырдыц 70-80-ші жылдары бүл салада түбегейлі әзгерістер пайда болды. Менеджерлер жапондықтардың жетістіктерін талдап, оның себебін айқындай бастайды. Жапондықтар көп жағдайда операциялардың жоғары тиімділігін көздеген, операциялар бәсекелестік күрестің негізгі қүралы деп санаған. Осыны түсінген батыс еліндегі менеджерлер операцияларды енді фирманың корпоративік стратегиясының ажыратылмайтын бөлігі ретінде карастырды, ал корпоративік стратегия өз түтынушыларынын кажеттілігі өзгеруіне мүмкіншілігінше тез және дел жауап беру керек деген түжырымға келді. Сөйтіп бүрынғы өндірістік шығындарды қыскартудьщ басты рәлін қабылдамай, алдьщғы қатарға операциялық атты жана стратегияны шығарды. Бүгінде озық фирмалар өзінің бөсекелестік кабілеті операциялык стратегияньщ қаншалыкты дүрыс жасалғанына жөне тұтынушьшарға кызмет тиісті дснгсйде қойылғанына тәуелді деп есептейді. 13 Өндірістік (операциялық) стратегия жалпы саясат пен фирманың ресурстарын пайдалану жоспарларын құрудан тұрады, ол фирманың үзак уакыттылық бәсекелестік стратегиясын мүмкіншілігінше тиімді қолдауды көздейді. Операциялык стратегия корпоративтік стратегиясымен бірге компанияньщ қызметін түгелдей қамтиды жөне ұзақ уақыггық ұдеріс барысында болашақта болатын езгерістерге фирманың тез жауап беруін қамтамасыз етеді. Операциялық стратегия өндірістік үдерістерді және оны сүйемелдейтін инфракүрътлымды жасауға байланысты шешімдерді қабылдау аркылы көрінеді. Үдерісті жасау келісімді технология, үдерістің уақыттық графигін қүру, тауарлық-материалдық запастарды анықтау және де үдерісті орналастыру жолдарын таңдаудан түрады. Инфрақүрылыммен байланысты шешімдер жоспарлау жене басқару жүйесіне, сапаны қамтамасыз сту жолдарына, еңбек ақы төлеу қүрьшымы мен компанияның операциялык функциясын үйымдастыруға қатысы бар. Операциялык стратегияны жоспарлаудыц жалпы үдерісінің бір белігі деп қарауға болады, ол операциялык міндеттерді ұйымдастырушылық қүрылымның міндеттеріне сай келтіруін камтамасыз етеді. Уақыт өткен сайын үйымдастырушылық құрылымның міндеттері өзгеріп түрады, соған орай операциялық міндеттерін де фирма өнімін түтынушылардың кажеттіліктері болашақта қалай өзгеретінін ескеріп жасау керек. Мысалы, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ-да түтынушылык сүраныс күрт өсті, оны канағаттандыру үшін америкалық өндірушілер өнімді көп көлемде шығаруга үмтылды. Ал жапондыктар сол кезде өз күшін шығарылатын тауардыц сапасын жоғарылатуга жүмсады. Сонымен, өр елде компаниялар өз бәсекелестік қабілетін камтамасыз ету үшін мүлде бөлек басымдылықтарды басшылыкка алды. Операциялық стратегияның жемісті болуын басымдылықтардың өртүрлі варианттарьтн дәл аньщтап, өркайсының артықшьшары мен кемшіліктерін жете түсіну қүрайды. Батыс зерттеушілері операциялык басымдылықтардын бірнеше типін ажыратады: өндіріс шығындары, өнім сапасы мен сенімділігі, тапсырысты орындау мерзімі, жабдықтау сенімділігі, фирманың сүраныс өзгеруіне карай жауап беруі, жаңа тауарларды игеру икемдігі мен жьшдамдығы және т.б. Өнеркәсіпорынныц кез келген саласында өнімді сату көлемі оған кеткен шыгын деңгейіне тәуелді болып келетін нарык сегменті болады. Көбінесе, бүл өнімге күнделікті сүраныстағы тауарлар 14 жатады, сондықтан сатып алудың басты критерийі ө і іі м бағасы болады. Бұл нарық сегменті зор болады, өйткені көп пайда түсіру мақсатымен компаниялар өнімді көп өндіреді. Сол себепті онда бәсекелестік денгейі өте жоғары болғандықтан, банкроттқа үшырайтындардың саны көбееді. Өнім сапасы мен үдеріс сапасып ажырата білу керек. Әр өнім сапасының деңгейі нарықтың кай сегментіне арналғанына карай тәуелді. Бір жағынан, мөлшерден артық сапалы өнімді бағасы жоғары болғандықтан, тұтынушылар алмауы мүмкін, екінші жағынан, сапасы жеткілікті денгейде болмаса, қымбатгамаған өнімді алатын тұтынушылардан фирма айырылып калуы мүмкін. Үдеріс сапасының маңызы өте зор, өйткені ол енімніц сенімділігімен байланысты, тауарлар технологиялық жағынан қатесіз не ақаусыз жасалынуы керек. Тауардың сенімділік деңгейін қамтамасыз ету үшін, ол белгіленген техникалық нормалардан аумауы керек. Кейбір нарык сегментгерінде бәсекелестік артықшылыққа ие болудың негізгі шарты компанияныц басқа фирмаларға қарағанда ез өнімін тез іиыгару цабілеті болып келеді, б.а. тапсырыстың орындалу мерзімі, мысалы, әртүрлі жөндеу жұмыстарын жүргізу мерзімі. Жабдық/пау сенімділігі операциялык басымдылық ретінде көптеген компанияларға өте маңызды болып келеді, мысалы, автомобиль күрастыратын зауытқа жабдықтаушылар дер кезіндс комплекггеушілер бүйымдарды жеткізбесе, толассыз линия тоқтап қалады. Қазіргі заманда жабдықтау сенімділігінін рөлі арта бастады, өйткені еткен ғасырдың 80-ші жьшдарынан бастап тауарлықматериалдық запастарды қыскартуға аса кеңіл бөлінуде. Фирманың бәсекелестік деңгейіне, оның сұраныстың өзгеруіне карай жауап бере алу кабілеті үлкен ыкпал жасайды. Егер өнімге деген сүраныс өсіп жатса, онда фирма үшін мәселе тумайды, ал сұраныс күлдырай бастаса, фирма өндірісті тежеуге мөжбүр болады. Нетижесінде, ол қызметкерлер саны мен активтерін қысқартады. Сол себепті үзак мерзім ішінде нарьщ сүранысының өзгеруіне тез жәие барабар жауап беру қабілеті операциялык стратегияның елеулі элементі болып келеді. Жаңа енімді игеруде компания жемділік пен жылдамдыцты таныту керек, олар жаңа өнімді жасауға және ол өнімге ауысуға кажет үдерістерді енгізуге кететін уакытган тәуелді. Бостон университетінің ғалымдары, көптеген компанияның 15 төжірибесінде, бөсекелестік басымдылықтарыньщ он жыл ішінде өзгерілуін зертгеген. Нәтижесінде мынандай қорытындыға келген: негізгі басымдылықтар қатарына әрқашанда өнім сапасының қатад техникалық талаптарға сәйкестігі, өнім сенімділігі және тапсырыс орындалу мерзімі жатады. Бұл талаптарды фирма орындай алмаса, ол бизнесте кала алмайды. Ал қалған басымдылықтардың маныздылығы уақыт барысында өзгеріп түрады. Қазіргі уақыгга тұтынушылардың өнімге қоятын талаптарына байланысты қундылык; түсінігі колданылатьш болды. Түтынушылар түрғысынан бұл түсінік өте маңызды сипатгарға ие тауарларды сатып алу мүмкіндігін білдіреді, б.а. тауар техникалық шарттарға дөл сөйкес, белгіленген мерзімде және белгіленген сенімділікпен, мейлінше төмен бағамен өндірілуге тиісті. Сонымен, фирма өз енімінін кундылыкын жоғарьшату үшін тұтынушы бағалайтын сипатгарын жақсартады, не бағасын төмендетеді, не екеуін бірдей жасайды. Операциялық стратегия іс жүзіне асырылуы түтынушылар мен кәсіпорын күрылымының элементгерімен тығыз байланыста өтеді. Фирманың максатына жеткізетін нарықты тандау - күрделі мөселе. Оны шешу компания кызметінің бағытьш өзгертуі мүмкін, мысалы, егер ол табыс әкелмесе, бүрынғы нарық сегментінен кетуі мүмкін. Шеіпуші операциялық мүмкіншіліктер деп тек осы өндірістік фирмаға төн төсілдерді атайды. Әдетте, стратегияны іс жүзіне асыру үдерісі келесі кезендерден өтеді: түтынушылардың өнімге деген тілегі басымдылықтарды қалыптастырады, одан кейін олар операциялар үшін міндетті түрде қолданылады. Талаптарды анықтаған соң фирма оларды орындау үшін өзінің барлық мүмкіндіктерін - технологияны, жүйелерді, қызметкерлерді - пайдаланады. Аталған үш салада келесі күралдар пайдалынады: біріктірілген өндірістік жүйе (СІМ), жалпыға бірдей сапаны басқару (TQM), «дәл мерзімінде» (JIT) үстанымы, Бұдан басқа, операциялық мүмкіншіліктерін анықтарда, фирма тағы бір манызды шешім қабылдауы керек: бөлшектер мен комплекттеушілерді өндіреміз бе немесе сатып аламыз ба? Сонымен, өндірістік стратегиясьшың дамуыньщ негізгі максаттарын, біріншіден, маңызды басымдылықтар негізінде операцияларға койыпатын накты талаптарды дүрыс анықтау, екіншіден, осы талаптарды орындауға жеткілікті операциялық мүмкіншіліктерді жоспарлау. Басымдылықтарды айцьтдау жолы: - өнім тоіггары бойынша нарық сегментгерге бөлінеді; - өнімге деген талаптарды, сұраныс құрылымын жөне өр топтың пайда мөлшерін анықтайды; - әр топта «тапсырыс жедімпаздары» мен «тапсырыс сапасын белгілеушілер» критерийлерін аныктайды. «Тапсырыс жеңімпаздары» — ол бір фирманың өнімін басқа компаниялардың әнімдерінің ішінен ерекше бөліп көрсегегін критерий. Жалпы жағдайда мұндай критерий ретінде енімнің бағасы, оның сапасы және баска жоғарыда келтірілген басымдылыктың біреуі болуы мүмкін. «Тапсырыс сапасын белгілеушілер» - ол фирманың әр өнімін сатуға мүмкін кандидаты ретінде маңыздылығын анықтайтын критерий. Компаниялар осы сапаны белгілеушілерді әр шығарылатын бүйым бойынша күнде қайта аныктап түруы керек; - «тапсырыс жеңімпаздары» критерийлері операциялар сипаттамаларына қойылатын нақты талаптарға аударылады. Сонымен, фирманьщ бәсекелестік қабілетін жогарылату үшін: - жаңа өнімді жасайтын топтарды қүрудың жаца тәсілдері мен оны сату нарығына тез шығаратын және конструкция сапасы мен өндіріс мүмкіндігін арттыратын менеджмент болу керек; - өндірістік куатының кайтарымын өсіру үшін өқцеу күнын, жүмыс уақытын, сайман шығынын күрт кысқарту және жүмыс көлемін азайту аркылы, сонымен бірге бір уақытта сапаны жогарылату және өндірістік үдерістің икемділігін арггыру керек; - «түтынушы-жабдықтаушы» арасындағы байланысты нығайту қажет, бірақ әркайсының тәуелсіздігі сақталыну керек; - күшті жөне төуелсіз директорлар кеңесін күру кемегімен басқару өдістерін жетілдіру. Бүл кецес оз міндетгерін тиімсіз орындаған менеджерлерді жүмыстан босатуға қүқылы болуы керек. Кәсіпорынның нақты бесекелестік қабілеті қызметінің тиімділігі аркылы көрінеді. Өнімділік - елдің, өнеркәсіп саласының не кәсіпорынның оз ресурстарын пайдалану тиімділігінің жалпы критерий!. Оның ішінде ецбек өнімділігінің өсімі қай елдің болсын «экономикалық салауаттығын» еипаттайтын басты критерийі болып есептеліиеді. Ол бір жүмысшыға шакканда өнім шығарылу көлемін көрсетеді. Бұл критерий бойынша елдің түрмыс деңгейін қаншалыкты көтеруге болатындығын болжайды. Кең мағынада оны төмендегідей анықтауға болады: Өнімділік = Жиынтық шыгу Жиынтық кіру 2-511 Өнімділік — сапыстырмапы көрсеткіш, б.а. оның мәні оны баска көрсеткішпен салыстырғанда ашыладьт. Ол үшін екі жол бар: біріншісі, компания өзін үқсас фирмапармен салыстыруы мүмкін, екіншісі, өз өнімділігін сипаттайтын көрсеткіштерді үзақ уақыт бойы анықтап, олардың әр мерзімдегі деректерін бір бірімен салыстыруға болады.