Еңбектің атиптік түрлері

Еңбектің атиптік түрлері

Инновациялық экономика саласында атиптік формадағы жұмыспен қамтылу көбейіп, таралуда.

Бұл қызметкерлердің еңбек тиімділігін арттырып, еңбек ұйымын ұйымдастыру бойынша шығындарын қысқартуға үлкен үлесін қосуда.

Бірақ, жұмыспен қамтудың атиптік формаларының артықшылықтарымен қатар бірқатар кемшіліктері де бар.

Қазіргі экономика еңбек өнімділігін арттырудың тиімді жолдарын іздейді. Қызметкерлердің тиімділігін арттырып қана қоймай, сонымен бірге компанияның шығындарын төмендетудің бұл тәсілдерінің бірі жұмыссыздықтың атиптик формаларын пайдалану болып табылады.[pic 1]

Халықты жұмыспен қамту «жалдау  арқылы жұмыстылық»-« занятость по найму» және «өзін-өзі жұмыспен қамту»-«самозанятость» болып бөлінеді.

 Жалдау  арқылы жұмыстылық - бұл өндіріс құралдарына иелік етпейтін және өндіріс құралдарын иеленбеген және белгілі бір жұмыс орнына өз жұмысын, қызметін сататын жұмысшылар. Өз қызметі үшін тиісті бір жалақы, ақша қаражатын алады.

Өзін-өзі жұмыспен қамту (selfemployment) жұмыспен қамтудың салыстырмалы түрде жаңа түрі болып табылады. Бұл қатынастар адамдар қауымы бірлесімен немесе жеке бастамамен, автономияға және жауапкершілікке негізделген, әдетте, еңбек ақысын алуға және жеке тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруға (самореализация) және өзін-өзі растауға бағытталған.

Жұмыс уақытында толық жұмыс уақытын және толық емес (ішінара) жұмыспен қамтылу.

Жалпы толық жұмыс уақыты аптасына 40 сағат болады. Тұрақты жұмыспен қамту бойынша жұмысқа тұрақты, уақытша, маусымдық және кездейсоқ болып бөлінеді. Тұрақты жұмысқа орналасқанда қызметкер аптасына бекітілген белгілі сағат жұмыс істеуге тиіс.

Уақытша жұмыспен қамтудың екі түрі бар: белгілі бір уақытқа жұмысқа орналасу және іссапар; маусымдық жұмысқа белгілі бір маусымға (сезонная) жұмыс істейді7

Соңында, кездейсоқ жұмыс орны еңбек шартын жасамай-ақ материалдық сыйақы алу үшін түрлі қысқа мерзімді жұмысты, қызметті орындау білдіреді.

Жұмыспен қамтудың заңдылығы бойынша жұмыспен қамту ресми және бейресми түрге бөлінеді. Ресми жұмыспен қамту - жұмыспен қамту ресми экономикада тіркелген. Бейресми жұмыспен қамту - ресми экономикада тіркелмеген жұмысқа орналасу жұмыс орындарының көзі экономиканың бейресми секторы.

Жұмыс процестерін ұйымдастыру шарттары бойынша стандартты және стандартты емес болып бөлінеді.

Стандартты (типтік) жұмыс орны - бұл жалдамалы қызметкердің жұмыс орнында бір жұмыс берушіде күн, апта, жыл ішінде тұрақты жұмысқа ие екендігін білдіреді.

 Стандартты емес (икемді) жұмыс орны осы шектерден тыс шығып, келесі формаларды қамтиды: стандартты емес жұмыс уақытына байланысты жұмыс, мысалы: икемді жұмыс уақыты, қысқа жұмыс аптасы, икемді жұмыс уақыты және т.б; жұмысшылардың әлеуметтік мәртебесіне байланысты жұмыс: тәуелсіз жұмысшылар, оларға көмектесетін отбасы мүшелері;

Стандартты емес жұмыс орындары және жұмыс ұйымдастыру: үйде жұмыс, «шақыртылатын жұмысшылар», вахта-экспедициялық жұмысы; Нормативтік емес ұйымдық нысандар бойынша жұмыс: уақытша жұмыскерлер, сырттай жұмыс.

Қазіргі уақытта ғылымда  атиптік жұмыспен қамту түсінігінде бірыңғай көзқарас  жоқ екенін атап өту керек. Мысалы Киселев осындай жұмыстарды мерзімді шарттармен,сырттай оқу, телекоммуникация және қосымша жұмысты жатқызады. Кейбір зерттеушілер атиппиялық жұмыс түрлеріне лизинг, аутсорсинг, аутсфенинг және еркін аударуға сілтеме жасайды.

Қазақстан Республикасының кодексі бұл аталған атиптік формадағы жұмыстардың тек 136-137 «Үй жұмыскерлері» баптарында бар, қалған формалары заңнамамен бекітілмеген және арнайы бір заңнамамен реттелмейді.

Шет елдерде атиптік формадағы жұмыстардың мынадай түрлері бар:

1. толық емес жұмыс уақыты (part-time work);

2. шұғыл (мерзімді) (fixed-term)  немесе қысқа мерзімді (short-time);

 3. Үйде жұмыс істеу (work at home);

4. Қашықтан (telework, e-work) жұмыс;

 5. Өзін-өзі жұмыспен қамту (self-employment);

 6. жалған өзін-өзі жұмыспен қамту (pseudo-self-employment);

 7. Уақытша агент (temporary-agency);

Әдетте, Ресейде және Қазақстанда тәжірибе алмасу теріс және жиі жасырын жұмыссыздық құбылыс ретінде қарастырылады.