Аумақтық жоспарлау, оның қалалар мен аймақтардың аумақтарын дамытудағы мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесіндегі орны

Дәріс 1 Аумақтық жоспарлау, оның қалалар мен аймақтардың аумақтарын дамытудағы мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесіндегі орны

1.1 Жалпы түсінігі

Кез келген жоспарлау қандай да бір даму үшін, қандай да бір мақсатқа жету үшін жүзеге асырылады. Егер біз дұрыс және пайдалы нәрсе жасағымыз келмесе, оны өзгерткіміз келмесе, неге бірдеңе жоспарлау керек?

Аумақтық жоспарлау елдің, өңірлердің, қалалардың, кенттер мен ауылдардың әлеуметтік-экономикалық және кеңістіктік даму мақсаттарына қол жеткізу үшін қажет.

Аумақтық жоспарлаудың әрбір мәселесі белгілі бір адамдардың мүддесіне тиеді. Жоспарланған өзгерістің қоршаған ортаға, белгілі бір адамдардың өмірінің мүмкін болатын өзгеруіне әсер етуі жоспарланған әрекеттің әлеуметтік маңыздылығын анықтайды.

Жоспарлау, талқылау, шешім қабылдау, жоспарларды іске асыру процестеріне қатысатындардың санын анықтайды: мүдделі тұлғалардың саны, талқыланатын мәселенің адамдарға әсер ету радиусы, жоспарланған іс-әрекеттің әсерінің аумақты қамтуы аумақтық жоспарлау объектісінің мәртебесін, маңыздылығын айқындаушы болып табылады.

Жоспарлау объектісі аумағының әлеуметтік-экономикалық жай-күйіне ықпал ету дәрежесіне қарай кварталдық, шағын аудандық, аудандық, жалпы қалалық, өңірлік немесе Республикалық статусы берілуі мүмкін.

Аумақтық жоспарлау аумақтарды дамытуды басқару жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Аумақтарды дамытуды басқару жүйесі, оның көптеген компоненттері, тіршілік ету ортасын нақты өзгертуге бағытталған.

Аумақтарды дамытуды басқару жүйесі әлеуметтік-экономикалық дамудың стратегиялық мақсаттарына қол жеткізуді қамтамасыз ете отырып, аумақтық және бюджеттік жоспарлауды біріктіреді және байланыстырады.

[pic 1]

Сурет 1. Қаланың Бас схемасы (сұлбасы)

1.2 Аумақтық жоспарлау - бұл географиялық, экономикалық, сәулет-құрылыс және инженерлік-құрылыс факторлары мен жағдайларын жан-жақты ескере отырып, аумақты неғұрлым ұтымды ұйымдастырудың және оның ішінде өндірістік кәсіпорындарды, коммуникациялар мен қоныстану орындарын орналастырудың теориясы мен практикасы.

Аумақтық жоспарлау - бұл әртүрлі кеңістіктік - уақыттық дәрежедегі аумақтарды жобалау, схемасын (жобасын) әзірлеу процесі. Аумақтық жоспарлау табиғи, әлеуметтік және экономикалық объектілерді (құбылыстарды) орналастырудың кеңістіктік аумақтық заңдылықтарын және олардың өзара әрекеттесуін ескеруге негізделген.

Кешенді аумақтық жоспарлау дегеніміз аумақты әлеуметтік-экологиялық қажеттіліктерді ескере отырып ұйымдастыруды қамтиды: өнеркәсіптік өндірісті, ауыл шаруашылығын, қоныстануды, коммуналдық, көлік, рекреациялық, экологиялық және басқа геожүйелерді. Аумақтық жоспарлау аумақты геоэкологиялық тұрақтандырудың (оның орнықты дамуының) басымдықтарында жүргізіледі және аумақтық экологиялық жоспарлауды, экологиялық инфрақұрылымды жоспарлауды қамтиды.

Кешенді аумақтық жоспарлау үш бағыт бойынша топтастыруға болатын бірқатар тақырыптарды қамтиды:

1. аумақтық жоспарлаудың теориялық негіздері: тақырыбы, объектісі және тарихы; аумақты ұйымдастырудың әртүрлі кеңістіктік деңгейлерінде аумақтық жоспарлаудың тәсілдері мен жолдарын көрсету (аумақты жоспарлаудың бас схемасы; қалалық және ауылдық елді мекендердің жоспары);

2. өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы аудандарын, рекреациялық аймақтарды жоспарлау;

3. табиғатты қорғау мәселелері және орта құраушы геожүйелердің орналасуы.

Аумақтық жобалауда әзірленген тәсілдер негізінде аумақты жоспарлау мен құрылыс салудың негізгі міндеттері:

• болашақ қажеттіліктерді негіздеу және аумақтарды пайдаланудың басым бағыттарын анықтау;
• аумақтарды жоспарлау, салу және өзге де пайдалану кезінде мемлекеттік, қоғамдық және жеке мүдделерді есепке алу;
• жер учаскелерін нысаналы мақсаты бойынша бөлуді негіздеу және қала құрылысы мұқтаждары үшін аумақтарды пайдалану;
• елді мекендердің ұтымды қоныстануын қамтамасыз ету және орнықты даму бағыттарын айқындау;

• тұрғын үй және қоғамдық құрылыс, өнеркәсіптік, рекреациялық, табиғатты қорғау, сауықтыру, тарихи-мәдени және өзге де аумақтардың аумақтарын айқындау және ұтымды орналастыру;
• перспективалық қала құрылысы қызметі көзделген жерлерді ұтымды пайдалану және аумақтарды салу режимін негіздеу және белгілеу;
• ерекше экологиялық, ғылыми, эстетикалық, тарихи-мәдени құндылығы бар аумақтарды анықтау, оларды жоспарлауға, салуға және өзге де пайдалануға заңнамада көзделген шектеулерді белгілеу;
• қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану.

1.2 Аудандық жоспарлаудың мақсаты, түрлері мен міндеттері

Аудандық жоспарлаудың мақсаты жобаланатын ауданның аумақтық-шаруашылық құрылымын неғұрлым ұтымды шешу, табиғи, экономикалық және еңбек ресурстарын тиімді және кешенді пайдалану шартымен өндірісті дамыту, қала құрылысы, табиғи ортаны, тарих және мәдениет ескерткіштерін сақтау және жақсарту үшін оңтайлы жағдайларды қамтамасыз ету мақсатында оның сәулеттік-жоспарлау құрылымы мен функционалдық аймақтарын қалыптастырудан тұрады.

Аудандық жоспарлау - әрдайым компромисс, өйткені бір аумақта бәрін оңтайландыру мүмкін емес - өнеркәсіптің дамуы, ауыл шаруашылығы, әлеуметтік сала және табиғатты қорғау. Жүйелердің жалпы теориясынан жүйені оңтайландыру оның элементтерін оңтайландыруға сәйкес келмейтіні белгілі. Әрқашан бірдеңеде жол беру керек. Демек, аумақтық жүйені - аудандық жоспарлау объектісін, субоптимизациялау туралы ғана айтуға болады.