Сыбайлас жемқорлықтың себептері және оның әлеуметтік салдары

Дәріс №1. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ БЕЛГІЛЕРІ

Дәріс мақсаты: студенттерге сыбайлас жемқорлықтың мәнін, белгілерін, әсерін, нысандарын, мазмұны мен ауқымын саралап түсіндіру

Дәріс жоспары:

1. Сыбайлас жемқорлық ұғымы әлеуметтік құбылыс ретінде.

2. Сыбайлас жемқорлық қатынастарының мазмұны мен түрлері.

3. Сыбайлас жемқорлықтың себептері және оның әлеуметтік салдары.

Сыбайлас жемқорлық ұғымы әлеуметтік құбылыс ретінде.

Сыбайлас жемқорлық - бұл тарихи сипатқа ие және көп жағдайда сол немесе басқа елдің әлеуметтік жағдайлары мен дәстүрлеріне байланысты түрлі адамдардың күрделі, бір мағыналы емес түсінігін білдіреді. Оны неғұрлым жете түсіну осы ел немесе аймақ халқының әлеуметтік қатынастарын, түсініктері мен санасының стереотиптерін, сондай-ақ оның эмоциялық қабылдауын ескере отырса ғана мүмкін болады.

Кеңес уақытында сыбайлас жемқорлықтың синонимі парақорлық болып табылатын, бұл өте түсінікті, өйткені азаматтардың көпшілігі үшін сол жағдайларда парақорлық сыбайлас жемқорлықтың жалғыз нысаны болып табылады, оған олар немесе олардың жақындары, таныстары немесе әріптестері тартылды.

Алайда, бұрынғы кеңестік республикалардың нарықтық қатынастарға көшуімен, азаматтарға кез келген меншікті иелену мүмкіндігін бере отырып, ақша айналымы мен бағалы қағаздар нарығының дамуымен, қоғам мен мемлекет үшін ең көп шығын бюджет қаражатын мақсатсыз пайдалануға және оларды қайта бөлуге, салық және т.б. толық төлемеуге байланысты сыбайлас жемқорлыққа әкеле бастады, бұл парақорлықты екінші жоспарға бұрды. Бұл жерде азаматтар мен бизнесмендердің шенеуніктермен өзара қарым-қатынасында паралар сақталған; жоғары дәрежелі мемлекеттік қайраткерлерге келетін болсақ, олардың заңды бұзбай, пара алуға жүгінбестен миллиондаған заңсыз табыс алуға мүмкіндіктері бар. Мысалы, ресми түрде заңды негізде шенеуніктің жұбайына тиесілі фирмаға жабдықтарды тиімді жеткізуге тендер беру.

Бұған дейін айтылғандай, сыбайлас жемқорлықты түсіну айтарлықтай дәрежеде ұлттық, этникалық, діни және құқықтық дәстүрлермен анықталады, олар сыбайлас жемқорлыққа қандай да бір әрекеттерді жатқызуға немесе жатқызбауға мүмкіндік береді. Мысалы, кейбір елдерде бастыққа оның туған күніне орай сыйлық беру қалыпты болып саналады, ал басқа елдерде бұл факт этикалық нормаларды өрескел бұзу ретінде қабылданады.

Осылайша, бір жағынан, сыбайлас жемқорлық қоғамдық нормаларды бұзуда, мінез-құлқындағы этикалық ауытқуларда көрінеді, ал екінші жағынан, ол лауазымды адамдардың заңсыз пайда табу үшін өз мәртебесін пайдалануында, немесе осындай пайданы басқа лауазымды адамдарға немесе қызмет атқармайтын азаматтарға беруде көрінеді. Ол мемлекеттік немесе қоғамдық құндылықтарды (ақша, материалдық ресурстар және т.б.) тікелей ұрлауда көрінуі мүмкін.

Көптеген сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттері лауазымды тұлғаларға берілген өкілеттіктер шеңберінде жүзеге асырылады және олардың осы іс-әрекеттермен байланысты жеке пайдасын әрдайым заңды түрде дәлелдеуге болмайды, яғни заңды бұзбай формальды түрде жүргізіледі. Бұл көптеген зерттеушілердің «сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл сыбайлас жемқорлықтың жалпы деңгейін төмендету мақсатында лауазымды тұлғалардың қылмыстық қудалауының көмегімен ғана тиімділігі аз болып табылады» деген қорытындыға әкелді. Басқаша айтқанда, сыбайлас жемқорлықтың қазіргі заманғы анықтамалары оны тікелей қылмыстармен байланыстырмайды, алайда мұндай мүмкіндіктерді жоққа шығармайды.

Соңғы уақытқа дейін сыбайлас жемқорлық әлеуметтік құбылыс ретінде тек құқықтанушылардың жіті назарында болды. Алайда, қазіргі уақытта сыбайлас жемқорлықтың кең таралуы, оның қоғамдық өмірдің барлық салаларына