Орталық Азияның ортағасырлық мәдениеті

                       Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

                       Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

                                                 [pic 1]

                   Факультеті «Экономика және бизнес жоғары мектебі»

                                                  Кафедрасы «Қаржы»

      СӨЖ

        Тақырыбы: «Орталық Азияның ортағасырлық мәдениеті»    

  Орындаған:Оңайбай Оңәділ Қайратұлы

     Тексерген:Майлыкутова Мария Жұмақожақызы

                                                   Алматы, 2021ж

Орта ғасырда Орталық Азия жерін Дешті қыпшақ, Мәуренахр, Жетісу, және тағы басқа түркі тайпалары мекен етті.Олардық мәдениеті жайлы парсы-түркі тілінде жазылған жазба деректерінен көре аламыз.Жазба деректеріне сүйенер болсақ,түркі тайпалары ортағасырда негізінен егіншілікпен айналысты. 
Көшпелілердің отырықшылыққа көшуінің себептері:  мал  санының  азаюы,  малдың  жәнежайылымдардың,  су  көздерінің  ақсүйектер  қолдарында  топтасуы.  Егішілік 
негізінен  Сырдария,  Шу  ,  Талас,  Іле  өзендерінің  аңғарларыда  айналысты. 
Жетісу  өңірінде  бидай,  тары,  жүзім  өсірілді.  Түрік  тайпаларында  қолөнер 
дамыған: қыш өндірісі, ұсталық, зергерлік, тоқымашылық. Шыны жасау, сүйек 
өңдеу.  Металлургияның  дамуы  түрік  қағандарына  әскерін  қарумен 
жабдықтауына  мүмкіндік  берді.  Әуелгі  ортағасырлық  қағанаттар  Византия, 
Иран,  Орта  Азия,  Кавказ,  Алтай,  Шығыс  Түркістан,  Сібірмен  сауда 
байланыстарын жасады. Тараз, Отырар, Сығанақ маңызы зор болды. Сауда қала 
дамуындағы факторлардың бірі.Сауда түрлері:мемлекетаралық, қала мен оның төңірегі     арасындағы, қала мен  дала  арасындағы  сауда.6-8 ғасырда  теңгелерді белді тайпалардың атақты адамдары шығартып,оған өз таңбаларын  бастырған.Ағылшын түркологы Клоусонның болжамы бойынша алғашқы түркеш теңгелері Ақбешімде соғылды.  Кейін  Исфиджаб,  Отырар,  Будукент,  Таразда  теңге  сарайлары 
салынған.  9-10  ғ.  Қазақстан  жерінде  Саманилер  әулетінің  күміс  дирхемдерді, 
алтын  динарлары,  мыс  теңгелері  айналымда  болды.  Алтын  динарлар 
халықаралық  валюта  ретінде  қолданылды.  12-13  ғ.  Күміс  дағдарысында 
дирхемдерді мыстан құйып, сыртына күміс жалатты. Тараз қаласы саудагерлер 
қаласы, Суяб әр елдің саудагерлері кездесетін, ал халқының жартысы саудамен 
айналысатын қала атанды. 
Шежіреде  айтылғандай,  ертедегі  түріктер  ағаш  тақтайларға  «қажетті 
адамдардың, аттардың, салық пен малдың санын» есептеу мақсатында ойықтар 
салатын  болған.  Сонымен  қатар  түрік  елшілері  грамотамен 
жабдықталды.  567  жылы  Константинопольге  II  Юстиниан  императоры 
сарайына  келген  түрік  елшісі  соғды  Маниах  қағаннан  «скиф  жазуымен» 
жазылған хатты әкелген. Онда соғды тілінде жазылған жазу бар.Руна әрпі пайда 
болғанға  дейін  түріктер  соғды  әліппесін  кеңінен  қолданған,  ол  Түрік 
қағанатының бірінші ресми  жазуы  болды.  Жаңа жазба  – көне  түрік  әліппесі  – 
түріктердің  арасында  VII  ғ  бірніші  жартысында  пайда  болған.  Әліппе 
алғашқыда бір – бірінен бөлек жазылатын геометриялық белгілерден құрылып, 
37 немесе 38 әріптен тұрған, оның соғды әліппесінен айырмашылығы ағаш пен 
тасқа  жазуға қолайлылығымен  ерекшеленеді. Көне түркі  мәдениетінің  ең  таңғаларлығыжазудың  пайда  болуы  мен  жазба әдебиетінің байлығы дер едік. Білге  – қаған мен          Күлтегіннің және басқа түрік елінің  көрнекті  қайраткерлерінің  құрметіне  арналған  рунамәтіндері ең құнды әдеби  шығармалар  ретінде  және  сол  кезеңнің  тарихын  баяндайтындерек ретінде  жоғары  бағаланады.Б.з. I  мыңжылдығының  ортасында  Қазақстан 
тайпалары түркі тілінде сөйледі. Олар үш топқа бӛлінді: Бұлғар- хазар, Батыс- 
түрік,Қарлұқ. VIII-X ғ. Батыс- түрік тілдер тармағынан Қимақ-қыпшақ 
тілдер  тобы  бөлінді.  Оңт.  Қазақстан  халқы  монғол-қидан,  соғды,  сирия,  араб 
тілдерінде  сөйлеген.Ежелгі түрік жазуының ескерткіштері Солт.  Монғолиядан,  Орхон,  Толы, Селенга өзендерінің  бойынын  табылған тастағы жазулар.Бұл жазулар  Білге  қаған,Күлтегін,  Тоныкөк  құрметіне жазылған.  Көне  түрік  жазуын  тұңғыш  рет  XVIII  ғ.  20  жылдарында  Енесей аңғарынан  Д.Миссершмидт  пен  Ф.  Страленбрг  ашқан.  Жазу         скандинавиялық руна  жазуына ұқсас  болғандықтанруна  жазуы  деп  аталады.1889 жылыЯдринцев Солт. Монғолияда, Орхон өзені аңғарынан руна жазуы бар тас тапты. 
1893 жылы 15 желтоқсан – дат ғалымы В. Томсон руна жазуын тұңғыш оқыды. 
Руналық  жазулар  сипаты:  Маңызды  зор  тарихи  құжаттар.Әдеби  көркем 
шығарма. Шешендік өнердің және батырлық туралы ауызша әңгіме дәстүрлерін 
сақтаған  саяси  проза.  Қазақстандағы  руналық  ескерткіштер  Талас  аңғарынан 
табылды.  VI-VIII  ғасырларда  түркі  тілдес  тайпалар  арасында  ерте  дәуірден 
басталған ауызша шығармашылық дәстүр дамыды.