Этнология: ғылымның қалыптасуы, пәні, әдістері

Тақырып 1. Этнология: ғылымның қалыптасуы, пәні, әдістері

1.4 Этнологияның ғылым ретінде қалыптасуы

Этнологияның жеке ғылым ретінде пайда болуын тарихшылар XIX ғасырдың ортасына жатқызады. Этнологияның өз алдына жеке ғылым болып қалыптасуы ресми түрде 1839 жылы «Париждік этнология қоғамы»-ның құрылуымен байланыстырылады.

Этнология мен басқа ғылымдар арасында қалыптасып шыққан аралық пәндер: этносоциология, этнопсихология, этнолингвистика, этнодемография, этнопедагогика және т.б.

1.5 Этнологияның пәні

1.6 Этнологияның әдістер

Жалпығылымдық (тарихи және әлеуметтік) және арнайы әдістер (далалық зерттеу әдістері).

Этнологиядағы тарихи әдіс (археологиялық материалдарды зерделеу, жазба деректерді талдау).

Социологиялық әдіс: сауалдама (анкета және интервью), бақылау, іріктеп алып зерттеу және т.б.

Бақылау әдісі.

Тақырып 2. Этнологиялық ойдың тарихы: эволюционизм, диффузионизм, социологиялық мектеп

2.1 Эволюционизм

Эволюционизм (эволюциялық мектеп) — антропология мен этнографиядағы бағыт, оның жақтаушылары мәдениеттің төменгі формалардан жоғары формаларға, жабайы табиғаттан өркениетке және т. б. эволюциясынан тұратын қоғамдық дамудың әмбебап заңының болуын болжады.

Қалыптасты: шамамен  XIX ғасырдың ортасына келеді.

Өкілдері: Англияда – Г. Спенсер, Э. Тайлор, Дж.Фрезер; Германияда – А. Бастиан, Т. Вайц, Г. Шурц; Францияда – Ш. Летурно; АҚШта – Л. Г. Морган.

Салыстырмалы-этнологиялық әдісі негізінде аясында семья тарихы (Г.Л. Морган), балалық шақ (Д. МакЛеннан), діни сенімнің (Э. Тайлор) және т.б. нақты мәселелері қарастырылды.

Адамның даму кезеңі:

Өркениеттік, жабайылық,  тағылық

Антропологиядағы Эволюционизм мәдениеттер дамудың әртүрлі кезеңдерінен өтіп, уақыт өте келе дамиды және өзгереді деп болжайды. Мұнда бірнеше мысалдар келтірілген:

1. Льюис Генри Морганның адамзат қоғамының үш кезеңі туралы теориясы: Морган барлық адамзат қоғамдары дамудың үш кезеңінен өтті - жабайы өмір, ауылшаруашылық қоғамы және өнеркәсіптік қоғам. Ол қоғамның дамуы біртіндеп және табиғи түрде жүреді деп сендірді.

2. Дарвиннің мәдениеттер эволюциясы туралы теориясы: Дарвин өзінің "түрлердің шығу тегі" және "жыныстарға қатысты іріктеу" еңбектерінде биологиядағы табиғи сұрыпталу мен мәдени дәстүрлердің эволюциясы арасындағы ұқсастықтарды ұсынды. Ол мәдениеттер, түрлер сияқты, қоршаған ортаның өзгеретін жағдайларына жауап ретінде дамиды және өзгереді деп сенді.

3. Лесли Уайттың мәдени эволюциялық деңгейлер теориясы: Уайт мәдени жүйелерді жинау, аң аулау, балық аулау, жайылым, ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп сияқты эволюциялық деңгейлерге негізделген жіктеуді ұсынды. Ол мәдениеттер қарапайымнан ұйымдастыру мен өндірістің күрделі түрлеріне қарай дамиды деп болжады.

2.2 Диффузионизм

Эволюционизмнің теориялық-әдіснамалық дағдарысы XIX—XX ғасырлар тоғысында мәдени диффузия (қабылдау, алыпбару) концепциясының пайда болуына себеп болды. «Диффузия» (diffusio — распространение) ұғымын этнологтар физика саласынан алған. Оның мәні – «растекание» - жайылу, «проникновение» - ену, ал этнологияда ол мәдени құбылыстардың халықтар арасындағы сауда, қонысаудару, басқа аумақтарды жаулау жолдары арқылы тарауы дегенді білдіреді.

Диффузионизм бағытының негізін қалаушы – неміс зерттеушісі  Ф.Ратцель

Негізгі өкілдері: ф.Ратцель, л.Фробениус, ф.Гребнер

 Ұлыбританияда: Г.Эллиот-Смит, У.Дж. Перри

 Диффузионизм-бұл әртүрлі мәдениеттер арасындағы байланыс пен алмасу арқылы мәдени элементтердің таралуын түсіндіретін антропологиядағы теория. Диффузионизмнің бір мысалы-сауда, көші-қон және халықтар арасындағы байланыс арқылы мәдени инновациялар мен технологиялардың таралуы.

Мысалы, диффузиялық перспектива егіншіліктің әлемнің әртүрлі бөліктеріне қалай таралғанын түсіндіре алады. Теория ауыл шаруашылығы сияқты мәдени тәжірибелер мен технологиялар бір мәдениеттен екіншісіне сауда, байланыс және көші-қон арқылы таралуы мүмкін деп болжайды. Осылайша, жаңа идеялар мен әдістерді басқа мәдениеттер олардың қажеттіліктері мен қоршаған орта жағдайларына сәйкес қабылдап, бейімдей алады.