Материктер мен мұхиттар

Негізгі сұрақтар:

1. Материктер мен мұхиттар.

2. Таулар мен жазықтар.

Құрлық, материк, континент — жер қабығының дүниежүзілік мұхит деңгейінен көтеріңкі ірі бөлігі. Оның шеткі аймақтары мұхит деңгейінен төменде жатыр (қ. Құрлықтық беткей). Құрлықтың жалпы аумағы 149,1 млн. Км² немесе жалпы жер шарының 29,2%-ын алады. Солтүстік жарты шардың 39%-ын, оңтүстік жарты шардың 19%-ын құрайды. Қазіргі геологиялық дәуірде ол 6 континенттен — Аустралия, Антарктида, Африка, Еуразия, Оңтүстік Америка және Солтүстік Америкадан тұрады. Құрлықтың 36%-ы таулы, 64%-ы жазық. Құрлық астындағы жер қабығының қалыңдығы 25-тен 75 км-ге дейін жетеді. Ішкі континенттік және шеткі континенттік құрылымдардан тұрады. Біріншісіне көне және жас платформаларда дамыған жазық өңірлер және геосинклиналдық қатпарлы облыстарда пайда болған таулы құрылымдар жатады. Екінші типтік құрылымдарға континенттердің су астындағы тегістелген жалғасы (қайраң, беткей), пассивті жиегі (атланттық) және кезектесе орналасқан қайраңдық, беткей, терең қазаншұңқырлар, шұңғымалар, мұхиттың қарқынды дамыған арал доғаларының (Тынық мұхиттың) шеткі аймақтары жатады. Құрлықтар ұзақ уақытты қамтитын эволюциялық дамудың нәтижесінде пайда болған гетерогенді дене саналады, ол фиксизм теориясы бойынша геосинклиналдардың дамуы барысында ертедегі ядролардың бірігіп ұлғаюы нәтижесінде пайда болған. Мобилизм теориясы бойынша, қазіргі құрлықтар бір уақыттарда бүтін болған Пангея континенті бөлшектеніп, алдымен Лавразияға және Гондванаға бөлінген. Құрлықтардың нобайы мұхиттардың ашылуынан және литосфералық плиталардың соқтығысуынан өзгеріп отырған.

Материк (континент). Жердің геологиялық даму барысында оның сыртқы қабаттарының физикалық-химиялық және гравитациялық жіктелу нәтижесінде қалыптасқан күрделі құрамды гетеротекті денелер жиынтығы. Материктер өңірінен көрініс беретін ірі-ірі геологиялық құрылымдар болмысы басты-басты екі түрге — геосинклинальдарға және платформаларға — жіктеледі. Материктерге тән жербедер түрлері — жазықтар мен таулар. Синонимі — континент.

Құрлық немесе континент- бұл барлық жағынан сумен қоршалған үлкен жер учаскесі. Жер шарындағы материктер алты:

1. Евразия,

2. Солтүстік Америка,

3. Оңтүстік Америка,

4. Африка,

5. Австралия,

6. Антарктида.

Барлық құрлықтар бір-бірінен мұхиттармен бөлініп, жер бетінің көп бөлігін алады-71%. Тектоникалық тұрғыдан материктер-жер қыртысының континентальды құрылымы бар литосфераның бөліктері. Құрлықтардың жер қыртысы қалыптасу уақытында, геологиялық құрылымы мен қозғалғыштығы бойынша гетерогенді. Материктер массивтерінің едәуір бөлігі платформалық құрылымы бар блоктардан тұрады. Көбінесе бұл ежелгі платформалар, бір кездері Пангеяның материалының бөлігі болған, содан кейін ол бөлінгеннен кейін-Лавразия немесе Гондвана. Құрлықтардың қазіргі құрылымы ежелгі платформалық ядролардың әртүрлі қатпарлы белдеулермен шекараласуы нәтижесінде пайда болды. Осылайша, қазіргі континенттердің саны, орналасуы және контурлары астеносфера бойымен көлденең жылжудың және литосфералық плиталардың өзара әрекеттесуінің нәтижесі болып табылады. Әрбір материктің өзіндік қалыптасу тарихы және өзіндік, ерекше құрылымы бар, ол жердің литосферасының даму заңдылықтарының көрінісі нәтижесінде пайда болады.

Физикалық-географиялық және мәдени-тарихи принциптерге — әлемнің бір бөлігіне негізделген жерді бөлудің тағы бір жүйесі бар. Әлемнің бөліктері-материктер немесе олардың жақын аралдардағы бөліктері. Құрлықтар сияқты әлемнің алты бөлігі бар: Еуропа, Азия, Солтүстік және Оңтүстік Америка, Африка, Антарктида, мұхитпен Австралия.

Мұхит (Әлемдік мұхит) — гидросфераның