Экологиялык төтенше жаfдайларды баfалаудын интегралдык критерийiн аныктау принципi

УДК

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАРДЫ БАҒАЛАУДЫҢ ИНТЕГРАЛДЫҚ КРИТЕРИЙІН АНЫҚТАУ ПРИНЦИПІ

Аннотация: Мақалада экологиялық төтенше жағдайлардың қазіргі жағдайының қысқаша сипаттамасы көрсетілген. Табиғи апаттарды экологиялық тұрғыдағы әсерін бағалаудың кешенді интегралдық критерийлері көрсетілді. Көрсеткіштердің мәні мен маңызы түсіндірілді.

Кілт сөздер: табиғи апаттар, салдарлар, себептермен күресу, тәуекел, бағалау.

        Табиғи апаттар өркениеттің басталуынан біздің планетамыздың тұрғындарына қауіп төндіруде және үлкен зиян келтіруі мүмкін. Олар кенеттен пайда болады, үйлерді, мүлікті, коммуникацияларды, қуат көздерін бұзады, адамдардың өліміне және көптеген құрбандардың пайда болуына себеп болады. Табиғи және геологиялық жағдайлардың алуан түрлілігіне байланысты Қазақстанның бүкіл аумағы (шамамен 75% ел аумағы) жер сілкінісі, су тасқыны, құрғақшылық, селдер және т.б. сияқты адамзатқа белгілі табиғи апаттардың көпшілігіне ұшырайды. Осы табиғи апаттардың салдарынан халықтың әл-ауқаты нашарлап, ауыз суға және теңгерімді тамақтануға қол жеткізуді қоса алғанда, қоршаған ортаға және әлеуметтік салаға теріс әсер ету артады.

Табиғи апаттардың қоршаған ортаға теріс әсерін белгілеу үшін әртүрлі терминдер пайдаланылады, Ресми құжаттар мен ғылыми әдебиетте "экологиялық залал (қоршаған ортаға залал)" және "экологиялық зиян (қоршаған ортаға зиян)"ұғымдары таралған. Бұл ұғымдардың бірыңғай түсіндірмесі жоқ. Тұтастай алғанда, ғылыми және нормативтік әдебиетті талдау біріншіден, табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау саласында "залал" және "зиян" терминдерінің мәні бірдей ретінде пайдаланылатынын, бұл ретте азаматтық құқықта олардың әртүрлі құқықтық мазмұны болуы мүмкін екендігін көрсетеді.; қоршаған ортаға шаруашылық немесе өзге де қызмет нәтижесінде табиғатқа келтірілген зиянды (залалды) өтеу контекстінде қолданылады. "Зиян" термині ең ортақ болып табылады және нақты шығынды, жіберілген пайда мен моральдық зиянды қамтиды. Қоршаған ортаны бұзумен келтірілген моральдық зиян әлі құқықтық санатқа жатпайтындықтан, теріс экологиялық зардаптарды белгілеу үшін, біздің ойымызша, "экологиялық залал"ұғымын пайдалану артықшылық болып табылады. Өзінің мазмұны бойынша қоршаған ортаның ластануынан болған залал өндіру және тұтыну процестері нәтижесінде ластанған және бұзылған қоршаған ортаның қоғамға теріс әсерінен туындаған қоғамдық қажетті шығындардың экологиялық құрамдас бөлігі болып табылады. Сонымен бірге, зардап сөзі, бір жағынан, экологиялық залал ұғымы дәстүрлі мағынаға ие - қоршаған ортадағы теріс өзгерістер-және ақшалай, әлеуметтік, физикалық, химиялық және т.б. көрсеткіштерден көрінеді. Екінші жағынан, экологиялық зиян гуманистік мағынаға ие, ол адамдарда қолайлы қоршаған ортаны сақтау үшін жауапкершіліктің жоқтығынан, өмір сүрудің тез нашарлайтын ортасы жағдайында адамзаттың өмір сүруіне қатысты қоғамда пессимизм өсуінен көрінеді.

        Соңғы онжылдықта болып жатқан булану температурасы мен қарқындылығын арттыруға байланысты климаттағы өзгерістер ауыл шаруашылығының дамуын тежейді және шектейді, сондай-ақ шектеулі табиғи ресурстарға теріс әсер етеді. Соңғы жылдардағы төтенше жағдайлардың салдарын талдау тұрғындар мен жергілікті атқарушы органдар, оның ішінде болжамдық қызметтер табиғи апаттарға толығымен дайын емес екенін көрсетеді. Мұның негізгі себебі халықтың табиғи апаттардан ықтимал қауіптері туралы хабардар ету және мінез-құлық ережелері мен төтенше жағдайларды жою рәсімдері туралы білім мен дағдыларды қоса алғанда, ықтимал салдарларды азайту үшін қажетті шараларды қабылдаудағы кемшіліктерден болды.

        ҚР ІІМ Төтенше жағдайлар комитетінің деректері бойынша республикада жыл сайын төтенше жағдайлардан келетін тікелей шығын 3,5-тен 4,5 миллиард теңгеге дейінгі сомамен есептеледі (жаһандық апаттап болмаған жағдайда). Сараптамалық бағалаулар бойынша бұл жағдайда жанама залал 15-20 миллиард теңгеге жуық және адамдардың қаза болуы мен зардап шеккендерді емдеуден келген залал 3 миллиард теңгеге жуық сомада бағаланады. Бұл жалпы сомасы жыл сайын 25 миллиард теңгеге дейін болуы мүмкін.

        Қазіргі уақытта техногендік қауіптілік объектілеріндегі авариялардың, табиғи апаттардың экологиялық салдарларын бағалау әдіснамасы саласында кейбір пысықтаулар бар, ластаушылардың әртүрлі сыныптарындағы экожүйелерде мінез-құлықты бағалау, олардың халық денсаулығына әсерін шоғырландыру бойынша белгілі бір тәжірибе жинақталған. Сандық баға беруге немесе табиғи ортада кейбір ластағыштардың таралу процестерін имитациялауға мүмкіндік беретін есептеу әдістемелері мен математикалық модельдер әзірленген. Бұл мақсаттар үшін сандық, ықтималдық, сараптамалық және статистикалық әдістер, сондай-ақ олардың комбинациялары қолданылады.